བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་ཡུལ་ཁམས་འགྲིམས་པའི་རིག་གཞུང་རྟོག་ཞིབ།

རྩོམ་སྒྲིག   སངས་དོན།    ཡོང་ཁུངས།  ཙོང་ཁ་དཔེ་ཁང་གི་འཕྲིན་སྟེགས།     བཤེར་འབེབས།    རིན་ཆེན་ཚེ་རིང་།

རྡོ་དཀར་ཚེ་དཔལ་སྟོབས་ལྡན། མཚོ་སྔོན་དགེ་འོས་སློབ་གྲྭ་ཆེན་མོའི་མི་རིགས་དགེ་འོས་སློབ་གླིང་གི་དགེ་རྒན་ཆེན་མོ་དང་རབ་འབྱམས་པའི་མཛུབ་སྟོན་དགེ་རྒན་ཡིན།

ནང་དོན་གནད་བསྡུས། བྷ་ཏ་ཧོར་ནི་བོད་ཀྱི་ཆོས་ལུགས་དང་རིག་གནས། ལོ་རྒྱུས་སོགས་དང་འབྲེལ་ཞིང་། ཡིག་ཚང་དུ་དུས་རྒྱུན་འབྱུང་བཞིན་པའི་མདོ་སྨད་ཀྱི་ས་མིང་རྙིང་པ་ཞིག་ཡིན། འདིའི་སྐོར་ནས་རྒྱལ་པོ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་གྱི་རིང་ལ་ཐུ་བྷོད་ཀྱིས་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་སྒོམ་གྲྭ་བཅོམ་པའི་ལོ་རྒྱུས་བརྗོད་པ་མང་དུ་མཐོང་ཡང་། མིག་སྔར་དེ་ཉིད་གནས་པའི་ཡུལ་དང་རྗེས་ཤུལ་ལ་བྱེ་བྲག་གིས་ངོས་འཛིན་གསལ་པོ་མཛད་པ་མཐོང་དཀའ། འདིར་མིའི་རིགས་རིག་པའི་ཞིབ་འཇུག་མཐོང་ལམ་བརྒྱུད་ནས་མདོ་ལ་རིང་མོའི་བྱང་རྒྱུད་དུ་ཆགས་པའི་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་ཡུལ་དུ་རྟོག་ཞིབ་ཏུ་ཕྱིན་ཏེ། བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་སྒོམ་གྲྭའི་མཁར་ཤུལ་དང་པེ་ཧར་རྒྱལ་པོའི་བླ་རི། བྷ་ཏ་རུ་བའི་གྲོང་སྡེ་སོགས་གནའ་བོའི་གནས་ཤུལ་རྙིང་པ་དག་ལ་ཐེངས་དང་པོར་ངོས་འཛིན་གསལ་པོ་བྱས། ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ལ་ཡུལ་དངོས་རྟོག་ཞིབ་ཀྱིས་ཟུར་བརྒྱན་བཏང་ནས་དཔྱད་ན། བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་མི་སྡེས་ཐོག་མར་ཆོས་ལུགས་གཞན་ལ་དད་ཅིང་ཕྱིས་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་མཆོད་གཞིས་སུ་གྱུར། མན་ཇུའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་དུས་འགོར་ཙོང་ཁའི་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་དགོན་ལུང་བྱམས་པ་གླིང་གི་སྟོབས་ཤུགས་མདོ་ལ་རིང་མོའི་བྱང་རྒྱུད་དུ་འཕེལ་བ་དང་བསྟུན་ཏེ། བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་མཱ་ཐིས་དགོན་དང་མདུང་ནག་དགོན། གཡང་ཁྱུང་དགོན་བཅས་གཙོ་བྱས་པའི་དགོན་སྡེ་དག་ཀྱང་རི་བོ་དགེ་ལྡན་པའི་ལུགས་འཛིན་པའི་དགོན་ལུང་བྱམས་པ་གླིང་གི་དགོན་ལག་ཏུ་འགྱུར་འགོ་ཚུགས། ད་ལྟར་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་ཡུལ་དུ་གཞིས་ཆགས་པའི་ར་ཁྱུང་དང་མདུང་ནག །གཡང་ཁྱུང་སོགས་བོད་ཀྱི་ཡུལ་སྡེ་དག་ཀྱང་ཐུ་བྷོད་རྒྱལ་རབས་སྐབས་ཡུལ་འདིར་གནས་གཞི་བཟུང་བའི་གཉུག་མའི་མི་རིགས་སུ་འདོད།

གནད་ཚིག །བྷ་ཏ་ཧོར། སྒོམ་གྲྭའི་གནའ་ཤུལ། བོད་ཀྱི་མི་སྡེ། བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་གྱི་དགོན་སྡེ།

བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་སྔ་མ་ལས་བཙན་པོའི་དམག་དཔུང་གིས་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་སྒོམ་གྲྭ་བཅོམ་[1]ཞེས་པའི་གསུང་ཚིག་མང་པོ་མཐོང་བཞིན་འདུག་ཀྱང་། དེ་ནི་བྱེ་བྲག་གི་ཡུལ་གྲུ་གང་ཞིག་ལ་ངོས་འཛིན་པ་དེ་དུས་ཡུན་རིང་པོ་ཞིག་ལ་ངེས་ཆ་གསལ་པོ་མ་རྙེད། གུས་པར་ཐེངས་མང་པོ་ཞིག་ལ་ཡུལ་འདིར་ཅིས་ཀྱང་རིག་གནས་རྟོག་དཔྱོད་ཅིག་བགྱི་བའི་འདོད་བློ་དང་དྲན་འཆར་མང་དུ་བྱུང་ཡང་། དུས་ཐོག་ཏུ་འཇོག་པའི་ཆོད་སེམས་ཡུན་རིང་ཞིག་ལ་སྐྱེ་མ་ནུས། ཐེངས་འདིར་《ཀྲུང་གོའི་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་གྱི་དགོན་སྡེའི་ལོ་རྒྱུས་ཆེན་མོ་》བསྒིགས་པའི་ལས་གཞིའི་མཐུན་རྐྱེན་འོག །གནའ་བོའི་ཀན་ཅུའི་ཡུལ་དུ་འབོད་པའི་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་ཡུལ་ཁམས་ལ་ཡུལ་དངོས་རྟོག་དཔྱོད་བྱ་བའི་གོ་སྐབས་ཡག་པོ་ཞིག་རག་ཐུབ་སོང་། ཐེངས་འདིར་ཉིན་བཅུ་ཙམ་གྱི་རིང་ལ་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་ཡུལ་ཁམས་དང་རིག་གནས་གནས་སྟངས་སོགས་ལ་རྟོག་དཔྱོད་བྱས་པ་དང་ལྷན་དུ། གཞིས་ཆགས་པ་རྣམས་ལ་བཀའ་འདྲི་དང་། དུས་སྟོན་དང་ཆོ་གར་ཟབ་ཞུགས་བྱས་ལ། ཡིག་ཐོག་དང་ངག་ཐོག་གི་རྒྱུ་ཆའང་འཚོལ་བསྡུ་བྱས་པ་དང་། དཔྱད་འཇོག་དང་གཤིབ་བསྡུར་གྱི་ཐབས་ལམ་སོགས་ལ་བརྟེན་ཏེ། བྷ་ཏ་ཧོར་དུ་ཡུལ་དངོས་རྟོག་དཔྱོད་བྱས་པའི་ཟིན་ཐོ་ཡི་གེར་བཀོད་ཅིང་། དེ་ལ་སླར་ཡང་རྒྱ་བོད་ཡིག་ཚང་དང་ཡུལ་དངོས་རྒྱུ་ཆ་དང་པོས་ཟུར་བརྒྱན་ནས་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་ཡུལ་ཁམས་དང་རིག་གནས་ཀྱི་སྐོར་ནས་རགས་ཙམ་གླེང་བར་བྱ་བ་ལ།

དང་པོ། བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་ཡུལ་ཁམས་སྤྱི་བཤད།

གོང་དུ་བརྗོད་ཟིན་པ་ལྟར། བྷ་ཏ་ཧོར་ནི་གནའ་བོའི་ས་མིང་རིག་གནས་ཐད་ཀྱི་བརྡ་རྙིང་པ་ཞིག་ཡིན། འདིའི་སྐོར་ལ་བོད་ཀྱི་མཁས་པ་དག་ལས་ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མས་མཁས་པ་སྔ་མའི་བཞེད་ལུགས་གཞིར་བཟུང་སྟེ་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་ཡུལ་ཁམས་དང་མི་སྡེ། རིག་གནས་གནའ་ཤུལ་གྱི་གནས་སྟངས་སྐོར་ལ་དཔྱད་པ་མང་ཙམ་མཛད་འདུག་སྟེ། ཁོང་གིས་བྷ་ཏ་ཧོར་ནི་“ཤར་ཡུ་གུར་དུ་གྲགས་ལ། དེ་ནི་གེ་སར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་སུ། ཧོར་གུར་སེར་ཞེས་འབྱུང་བ་དེ་ཡིན་ཞིང་རྒྱལ་པོ་སྐུ་ལྔ་བོད་དུ་བྱོན་པའི་ལོ་རྒྱུས་སུ། བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་སྒོམ་གྲྭ་བཅོམ། ཟེར་བའི་ཧོར་གྱི་ཡུལ་ཡང་འདི་ཉིད་ཡིན་ཞེས་མང་པོ་ཞིག་གིས་གླེང་བ་བདེན་པ་འདྲ་སྟེ། སོག་སྐད་ལ་ཤ་ར་ཨུར་གེ་ཞེས་པ་གུར་སེར་པོ་ཟེར་བ་ཡིན་པས་ཨུར་གེ་སྒ་ལོག་པས་ཡུ་གུར་ཞེས་བོས་སམ་སྙམ་ཞིང་། བྷ་ཏ་རུ་བ་ཟེར་བའི་ཕ་ཚོ་གཅིག་དང་། སྒོམ་གྲྭའི་ཤུལ་ཡིན་ཟེར་བའི་གྱང་རོ་འགའ་ཞིག་ད་དུང་ཡང་སྟོན་རྒྱུན་འདུག་”[2]ཅེས་གསུངས་ཡོད། འདིར་འཁོད་པའི་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་ཤར་ཡུ་གུར་རིགས་དང་བྷ་ཏ་རུ་བ་སོགས་གཞིར་བྱས་ནས་དཔྱད་པར་བྱ་སྟེ།

གཅིག །བྷ་ཏ་ཧོར་གི་ཡུལ་ཁམས་ངོས་འཛིན།

བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་ཡུལ་ཁམས་ནི་རྨ་ནུབ་དོག་ལམ་ལུང་གཞུང་གི་བར་གྱི་ཆ་དང་མདོ་ལ་རིང་མོའི་བྱང་རྒྱུད་ཀྱི་རི་བོའི་རྒྱུད་དུ་ཆགས་ཤིང་། ད་ལྟའི་སྲིད་འཛིན་ཁྱབ་ཁོངས་ལྟར་ན་ཀན་སུའུ་ཞིང་ཆེན་ཀྲང་ཡེ་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་སུའུ་ནན་ཡུ་གུར་རིགས་རང་སྐྱོང་རྫོང་(甘肃省张掖市肃南裕固族自治县)ལ་ངོས་འཛིན་དགོས། དེང་སང་ཡུ་གུར་ཤེས་རིག་གི་ཨ་མའི་ཁྱིམ་ལྟར་ཆགས་པའི་ཡུལ་གྲུ་འདི་ནི་ཏུན་ཧོང་ཡིག་རྙིང་དུ་ཀན་ཅུ་(甘州)[3]ཞེས་འཁོད་པ་དང་ཡུལ་གྲུ་གཅིག་ཡིན་ལ། དོན་དུ་བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་དུ་བྱུང་བའི་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་ཡུལ་གྲུ་ལ་གོ་བ་དང་། མདུང་ནག་ཁ་གསུམ་དང་ར་ཁྱུང་ཚོ་པ་བཅུ་བཞིར་འབོད་པའི་གཞིས་ཆགས་པ་རྙིང་པ་རྣམས་ཀྱང་ཡུལ་འདིའི་རི་བོའི་རྒྱུད་དང་ཐང་གཞུང་དག་ཏུ་ཆགས་ཡོད།

སྤྱིར་བཏང་དུ་རྫོང་དང་ཡུལ་ཚོ་གང་ཞིག་གི་ས་ཁོངས་ཀྱི་གྲུབ་སྟངས་ནི་རི་རྒྱུད་དང་ཆུ་རྒྱུད། ཐང་གཞུང་སོགས་ཀྱིས་བར་དང་མཚམས་བཅད་དེ་ས་མཚམས་ཆུ་མཚམས་ཕྱེ་འདུག་པ་ཞིག་ཡིན་ཡང་། གནའ་བོའི་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་ཡུལ་དུ་འབོད་པའི་སུའུ་ནན་ཡུ་གུར་རིགས་རང་སྐྱོང་རྫོང་གི་ས་ཁོངས་ཀྱི་གྲུབ་སྟངས་ནི་དེ་བཞིན་མིན་པར་ཅུང་ཁྱད་མཚར་ཞིག་སྟེ། རྫོང་འདི་“ཕན་ཚུན་གྱི་བར་མཚམས་འབྲེལ་མེད་པའི་ས་ཁུལ་ཆེན་པོ་གསུམ་སྟེ། ཤར་གྱི་ཧོང་ཁྲེང་གྲོང་བརྡལ་ཕྱོགས་ཀྱི་ས་ཁུལ་(皇城区)དང་། བར་གྱི་མཱ་ཐིས་དང་ཁང་ལེ། ཏ་ཧོ། མདུང་ནག་ཕྱོགས་ཀྱི་ས་ཁུལ།(马蹄区、康乐区、大河区、祁丰区) བྱང་གི་མིང་ཧྭ་ཡུལ་ཚོའི་ཕྱོགས་ཀྱི་ས་ཁུལ་(明花区)བཅས་པའི་ས་ཁུལ་ཆེན་པོ་གསུམ་གྱིས་གྲུབ།”[4]དེ་ལས་བྱང་གི་མིང་ཧྭ་ཡུལ་ཚོ་ནི་བྱེ་ཁུལ་དུ་ཡོད་ཀྱང་། ཕལ་ཆེར་ཡུ་གུར་རིགས་རྐྱང་རྐྱང་གིས་གྲུབ་པའི་ཡུལ་ཚོ་ཞིག་ཡིན། བར་གྱི་ཆ་ནི་ཡུ་གུར་དང་བོད་རིགས་མཉམ་གནས་ཀྱི་ས་ཁུལ་ཞིག་ཡིན། མཱ་ཐིས་དང་མདུང་ནག་ཡུལ་ཚོ་གཉིས་ནི་བོད་རིགས་ཀྱི་ཡུལ་ཚོར་གཏོགས་ཤིང་། གཞན་རྣམས་ནི་ཕལ་ཆེར་ཡུ་གུར་རིགས་རྐྱང་རྐྱང་གི་ཡུལ་སྡེ་ཡིན། སུམ་པ་ཡེ་ཤེས་དཔལ་འབྱོར་གྱིས་“ཤར་གྱི་ཆུ་ནག་དང་ཉེ་བའི་ཡུ་གུར་སེར་པོ་”[5]ཞེས་འཁོད་པའང་བར་གྱི་ས་ཆ་འདི་དག་ལ་གོ་དགོས་འདུག །《མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང་》གི་ལོ་རྒྱུས་སྤྱི་ཁོག་ལ་བལྟས་ན། མདོ་སྨད་ཡུལ་གྱི་མི་སྡེ་ཕལ་ཆེ་བ་ནི་རྨ་ཆུ་དང་ཙོང་ཆུ། ཀླུ་ཆུ། སྤྱང་ཆུ། འཇུ་ལག་ཆུ། ཆུ་ནག་བཅས་ཆུ་བོ་དྲུག་གི་འབབ་ཡུལ་དུ་ཆགས་ཡོད། དེ་ལས་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་ཡུལ་དག་ནི་ཆུ་ནག་གཙང་པོའི་རྒྱུད་དུ་ཆགས་ཡོད། ཆུ་ནག་ནི་མཚོ་སྔོན་གྱི་བྱང་ཕྱོགས་ནས་ད་ལྟའི་ཡུ་གུར་རིགས་ཆགས་པའི་ས་ཁུལ་ཆེན་པོ་གསུམ་ལས་བར་གྱི་ཡུལ་གྲུ་བརྒྱུད་དེ་བྱང་ཤར་ཕྱོགས་སུ་འབབ་ཀྱིན་ཡོད། ཀརྨ་པ་དུས་གསུམ་མཁྱེན་པ་མི་ཉག་ཡུལ་དུ་གདན་འདྲེན་མཁན་ཏེ་མི་ཉག་རྒྱལ་པོ་ལི་རེན་ཞའོ་(李仁孝)ཡི་སྐུ་རིང་ལ་བཞེངས་པར་གྲགས་པའི་ཆུ་ནག་ཟམ་ཁའི་རྒྱ་བོད་ཤན་སྦྱར་གྱི་རྡོ་རིང་[6]ཡང་ཆུ་བོ་འདིའི་རྒྱུད་ནས་བྱུང་།

གཉིས། བྷ་ཏ་ཧོར་པ་དང་བྷ་ཏ་ཚོ་པ།

བྷ་ཏ་ཧོར་པ་ནི་མདོ་ལ་རིང་མོའི་བྱང་རྒྱུད་ཀྱི་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་ཡུལ་ཁམས་སུ་གཞིས་ཆགས་པའི་གནའ་བོའི་མི་རིགས་ཤིག་ཡིན། བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་དང་ངག་ཐོག་ཏུ་འདིའི་མིང་འགོད་སྟངས་ལ་གཅིག་མཐུན་གྱི་འབྲི་ལུགས་ཤིག་ཆགས་མེད་དེ། ཡིག་ཚང་ཕལ་ཆེ་བར་“བྷ་ཏ་ཧོར་”[7]ཞེས་འཁོད་འདུག་ཀྱང་། སུམ་པ་ཡེ་ཤེས་དཔལ་འབྱོར་གྱི་《ཆོས་འབྱུང་དཔག་བསམ་ལོན་བཟང་》དུ་“འབན་དྷ་ཧོར་”[8]ཞེས་འཁོད་ཡོད། སུམ་པ་ཡེ་ཤེས་དཔལ་འབྱོར་ནི་མཚོ་སྔོན་པོའི་ལྷོ་རྒྱུད་ཀྱི་ཐོ་ལི་ས་ཆར་སྐུ་འཁྲུངས་ཤིང་། ཡུལ་འདིར་ཕེབས་མྱོང་བའི་སྐོར་ཡང་རྒྱུ་ཆ་ཁ་ཤས་ལས་མཐོང་ཐུབ་པས། ཁོང་གིས་འདི་ལྟར་འཁོད་པ་ནི་ཕལ་ཆེར་ཡུལ་འདིའི་མི་རྣམས་ཀྱི་ངག་ལས་ཐོན་པའི་སྒྲ་སོར་བཞག་གིས་ཡིག་ཐོག་ཏུ་བཀོད་པ་ཡིན་ཤས་ཆེ་སྙམ། ཡུལ་དངོས་རྟོག་དཔྱོད་བྱས་པ་ལྟར་ན། ཡུལ་འདིའི་མི་རྣམས་ཀྱི་ངག་ལས་ཀྱང་སུམ་པ་ཡེ་ཤེས་དཔལ་འབྱོར་གྱིས་འཁོད་པ་བཞིན་“འབན་དྷ་”ཞེས་བརྗོད་པ་མ་གཏོགས། “བྷ་ཏ་”ཞེས་པའི་སྒྲ་མི་ཐོན། དེའི་ཕྱིར་ཚད་ལྡན་མཁས་པའི་ཡིག་ཚང་དང་ས་གནས་དེ་གའི་མིས་ངག་ཐོག་ནས་བརྗོད་པའི་སྒྲ་ལྟར་ན། ཡིག་ཐོག་ཏུ་“འབན་དྷ་ཧོར་”རམ་“བྷན་ད་ཧོར་”ཞེས་འཁོད་ན་ཡང་དག་པར་འདུག་བསམ་ཡང་། འདིར་ཀུན་ལ་འཁྲུལ་བ་མི་འབྱུང་བའི་ཕྱིར་གོམས་གཤིས་ལྟར་“བྷ་ཏ་ཧོར་”ཞེས་པའི་འབྲི་ལུགས་དེ་གཞིར་བཟུང་ཡོད།

བྷ་ཏ་ཚོ་པར་འབོད་པའི་གྲོང་སྡེ་དེའང་ཐེངས་འདིའི་རྟོག་དཔྱོད་ཀྱི་གནས་གཙོ་བོ་ཞིག་ཡིན། ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མའི་《ཆོས་སྡེ་ཆེན་པོ་དགོན་ལུང་བྱམས་པ་གླིང་གི་དཀར་ཆག་》ལས། ཤར་ཡུ་གུར་གྱི་ཡུལ་དུ་“བྷ་ཏ་རུ་བ་ཟེར་བའི་ཕ་ཚོ་གཅིག་”[9]ཅེས་བཀོད་འདུག་པ་དེ། གུས་པས་ཡར་སྔོན་ལ་ཕལ་ཆེར་ཡུ་གུར་རིགས་ཀྱིས་གྲུབ་པའི་ཚོ་པ་ཞིག་རེད་བསམ་མོད། ཐེངས་འདིར་མཱ་ཐིས་དགོན་པའི་དགེ་འདུན་པ་བསམ་གཏན་གྱི་སྣེ་ཤན་འོག་གྲོང་སྡེ་དེར་ཡུལ་དངོས་རྟོག་དཔྱོད་དུ་ཕྱིན་པ་ན། བྷ་ཏ་ནི་མཱ་ཐིས་བོད་རིགས་ཡུལ་ཚོའི་ཁོངས་གཏོགས་ཀྱི་གྲོང་སྡེ་ཞིག་ཡིན་པ་རྟོགས། མཱ་ཐིས་བོད་རིགས་ཡུལ་ཚོའི་ཁོངས་གཏོགས་སུ་“西水”སྟེ་ནུབ་ཆུ་ཞེས་པའི་ས་ཆ་ཞིག་ཡོད། དེ་ནི་ལུང་པ་ཁ་ནུབ་ཏུ་ཕྱོགས་པ་ཞིག་ལས་ལྡོག་བཞུར་གྱི་ཆུ་བོ་ཞིག་ནུབ་ཕྱོགས་སུ་འབབ་པའི་རྒྱུད་དུ་ཡུལ་སྡེ་རྣམས་རིམ་པར་ཆགས་པས་ཐོགས། སྔར་དེ་ནི་ཡུ་གུར་རྫོང་གི་བོད་རིགས་ཡུལ་ཚོ་ཞིག་ཡིན། ད་ལྟ་མཱ་ཐིས་ཡུལ་ཚོའི་ཁོངས་སུ་བསྡུས་ཡོད། ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་ལུང་པའི་གཞུང་ལམ་བརྒྱུད་ནས་སྤྱི་ལེ་30ལྷག་ཕྱིན་ན། “བྷན་ད་”ཞེས་འབོད་པའི་རོང་སྡེ་ཞིག་མིག་ཏུ་སྣང་འོང་། བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་དུ་ཡུལ་འདི་ལ་“བྷ་ཏ་”ཞེས་འཁོད་འདུག་ཀྱང་། ཡུལ་འདིའི་མི་རྣམས་ཀྱི་ངག་ལས་“བྷན་ད་”ཞེས་བརྗོད་ཕྱིར། དེ་གཉི་གའི་ངག་གི་བརྗོད་ལུགས་ཡིག་ཐོག་ཏུ་བཀོད་པའི་གཟུགས་མ་འདྲ་བ་མ་གཏོགས། “བྷན་ད་”ནི་ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མས་ཤར་ཡུ་གུར་གྱི་ཡུལ་དུ་“བྷ་ཏ་རུ་བ་ཟེར་བའི་ཕ་ཚོ་གཅིག་”ཅེས་པའི་ཚོ་པ་དེ་ཡིན། ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ལྟར་ན། སྔར་ལུང་གཞུང་འདི་ཡུ་གུར་རིགས་གཞིས་ཆགས་པའི་ཡུལ་སྡེ་ཞིག་ཏུ་སྣང་ཡང་། ད་ལྟའི་“བྷན་ད་”ནི་བོད་རིགས་རྐྱང་རྐྱང་གིས་གྲུབ་པའི་གྲོང་སྡེ་ཞིག་ཡིན། བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་ནི་སྔ་མོ་ནས་ཉམས་དམས་སུ་ཕྱིན་འདུག་ཀྱང་། ཆོས་དང་གོམས་སྲོལ། ཡུལ་ལུགས་སོགས་ནི་སྔར་མུས་བཞིན་གནས། གྲོང་མི་ཕལ་ཆེ་བའི་མཁར་གྱི་གྲུ་དང་སྒོའི་སྟེང་དུ་དར་ཤིང་མཐོན་པོ་རེ་བཙུགས་ཡོད། ཡུ་གུར་ཡུལ་དུ་གྲགས་ཆེ་བའི་པེ་ཧར་རྒྱལ་པོའི་བླ་རི་དང་ལབ་ཙེ། བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་སྒོམ་གྲྭའི་གནའ་ཤུལ་སོགས་ཀྱང་བྷན་ད་གྲོང་སྡེའི་ཉེ་ལོགས་སུ་གནས།

གསུམ། བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་ཡུ་གུར་རིགས།

ཡུ་གུར་རིགས་ནི་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་འབྲོག་ལས་གཉེར་བའི་མི་རིགས་ཤིག་ཡིན། རྒྱའི་ཡིག་ཚང་དུ་“回纥”དང་“尧呼尔”ཞེས་འབོད་[10]ཅིང་། ད་ལྟའི་ལི་ཡུལ་གྱི་“维吾尔”དང་མེས་པོ་གཅིག་ཏུ་བཞེད།[11]བོད་སྐད་དུ་“ཤར་ཡུ་གུར་”[12]དུ་གྲགས་ཤིང་། ལ་ལར་“ཧོར་གུར་སེར་”[13]ཞེས་ཀྱང་འཁོད་ཡོད། ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མས་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་ཡུལ་དུ་གཞིས་ཆགས་པའི་ཡུ་གུར་རིགས་ལ་སོག་སྐད་དུ་“ཤ་ར་ཨུར་གེ་”ཞེས་འབོད་པ་དང་། དེ་ནི་གུར་སེར་པོ་ཡི་དོན་ལ་འཇུག་ཅིང་། “ཨུར་གེ་”ཞེས་པའི་སྒྲ་ལོག་ནས་“ཡུ་གུར་”གྱི་སྒྲ་ཐོན་པར་བཞེད།[14]སུམ་པ་ཡེ་ཤེས་དཔལ་འབྱོར་གྱིས་ཀྱང་“ཤར་གྱི་ཆུ་ནག་དང་ཉེ་བའི་ཡུ་གུར་སེར་པོ་”[15]ཞེས་འཁོད་ཡོད་པས། ཡུལ་འདིར་ཐུགས་རྒྱུས་ཆེ་བའི་མཁས་པ་གཉིས་ཀྱི་དགོངས་བཞེད་གཅིག་ཏུ་བབས་ཡོད། མདོ་སྨད་དགོན་ལུང་བྱམས་པ་གླིང་གི་བླ་བྲང་ཆུང་བ་དགུའི་ཡ་གྱལ་བདེ་རྒུ་སྐུ་ཕྲེང་གསུམ་པ་མཁྱེན་རབ་ངག་དབང་ལེགས་བཤད་རྒྱ་མཚོ་[16]ཡང་སེར་པོ་ཧོར་དུ་གྲགས་པའི་ཤར་ཡུ་གུར་གྱི་ཡུལ་དུ་སྐུ་འཁྲུངས། ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ལྟར་ན། ཐོག་མའི་དུས་སུ་ཡུ་གུར་པས་ས་མཎ་ཆོས་ལུགས་(萨满教)སྐྱབས་སུ་འཛིན་ཡང་། ཕྱིས་བོད་དང་མི་ཉག །སོག་པོ་སོགས་ལ་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་འབྲེལ་འདྲིས་ཤིན་ཏུ་ཟབ་ཕྱིན། གྱོན་ཆས་དང་བཟའ་བཏུང་། སྡོད་གནས། གཉེན་སྟོན་སོགས་དམངས་སྲོལ་རིག་གནས་ཀྱི་སྐོར་ནི་དེ་དག་དང་གཞི་གཅིག་ཏུ་འདྲེས་ཡོད། ལྷག་པར་ཐུ་བྷོད་བཙན་པོའི་སྟོབས་ཤུགས་རྨ་ནུབ་དོག་ལམ་དུ་འཕེལ་བ་དང་བསྟུན་ཏེ། སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་ཀྱང་ཡུ་གུར་རིགས་ཀྱི་ཡུལ་དུ་དར་ནས་ཁོ་ཚོས་དད་མོས་བྱེད་པའི་ཆོས་ལུགས་གཙོ་བོར་གྱུར། ད་ལྟ་ཡུལ་དེར་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་ཉམས་དམས་སུ་གྱུར་འདུག་ཀྱང་། དམངས་སྲོལ་གྱི་ཆོས་ལུགས་ཆོ་ག་སོགས་སུ་ད་དུང་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ཤན་གྱིས་ཁྱབ་ཡོད།

གཉིས་པ། བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་སྒོམ་གྲྭ་དང་པེ་ཧར་རྒྱལ་པོ།

བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་དང་ལོ་རྒྱུས་ལ་ཐོས་པ་ཅུང་ཙམ་འདུག་པ་ཞིག་ཡིན་ཚེ། བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་སྒོམ་གྲྭ་བཅོམ་ནས་གནས་ཆུང་པེ་ཧར་རྒྱལ་པོ་དབུས་ཀྱི་བསམ་ཡས་གཙུག་ལག་ཁང་གི་དཀོར་སྲུང་དུ་གདན་དྲངས་པའི་ངག་རྒྱུན་དེ་རྣ་ཐོས་སུ་མ་གྱུར་པ་ཧ་ལམ་མེད་པ་འདྲ། ཡིན་ནའང་སྒོམ་གྲྭའི་གྱང་ཤུལ་དང་། པེ་ཧར་རྒྱལ་པོའི་བླ་རིའི་ལབ་ཙེའི་སྐོར་གྱི་ལོ་རྒྱུས་གནའ་ཤུལ་དེ་བྱེ་བྲག་གི་ཡུལ་དང་གནས་གང་ཞིག་ཏུ་ངོས་འཛིན་དགོས་པ་ལ་གསལ་ཁ་བཏོད་པ་ཤིན་ཏུ་ཉུང་། ཐེངས་འདིར་མཱ་ཐིས་དགོན་པའི་དགེ་འདུན་པ་བསམ་གཏན་ལགས་ཀྱིས་སྣེ་ཤན་མཛད་པའི་མཐུན་རྐྱེན་ལ་བརྟེན་ཏེ། མདོ་ལ་རིང་མོའི་བྱང་རྒྱུད་ཀྱི་པེ་ཧར་རྒྱལ་པོའི་བླ་རིའི་འདབས་སུ་ཆགས་པའི་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་སྒོམ་གྲྭའི་གནའ་ཤུལ་ལ་ཡུལ་དངོས་རྟོག་དཔྱོད་བྱ་ཐུབ་པ་བྱུང་། དེའི་སྐོར་ནས་ཞིབ་ཏུ་ཞུས་ན།

གཅིག །བྷ་ཏ་ཧོར་གི་སྒོམ་གྲྭའི་གནའ་ཤུལ།

ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མས་“སྒོམ་གྲྭའི་ཤུལ་ཡིན་ཟེར་བའི་གྱང་རོ་འགའ་ཞིག་ད་དུང་ཡང་སྟོན་རྒྱུ་འདུག་”[17]ཅེས་འཁོད་པ་ནི་ཡིག་ཆ་སྔ་གྲས་སུ་གཏོགས་པ་འདྲ་ཡང་། ཁོང་གི་དགེ་རྒན་སུམ་པ་ཡེ་ཤེས་དཔལ་འབྱོར་གྱིས་མཱ་ཐིས་དགོན་གྱི་“ནུབ་བྱང་ཕྱོགས་སུ་སྔོན་ཡུ་གུར་གྱི་ས་ཆའི་འབན་དྷ་ཧོར་གྱི་སྒོམ་གྲྭ་བཅོམ་ནས་པེ་ཧར་བོད་དབུས་སུ་ཁྱེར་བར་གྲགས་པའི་གནས་ཡོད་”[18]ཅེས་འཁོད་པ་དེ་ཐུའུ་བཀྭན་ལས་ཅུང་སྔ་བར་བསམས། སུམ་པ་ཡེ་ཤེས་དཔལ་འབྱོར་གྱི་རང་རྣམ་དུ་“ཉིན་གཅིག་སྔར་པེ་དཀར་རྒྱལ་པོ་གནས་པའི་བནྡྷ་ཧོར་གྱི་སྒོམ་གྲྭའི་ཤུལ་དུ་སླེབ་པར་ཉེ་བ་ན་ཕལ་ཆེར་གྱི་ཞོན་རྟ་དོན་མེད་དུ་འུར་འདྲོག་བགྱིས་པ་དང་། དེར་མཚན་མོ་[མོར་]སེར་དྲག་ཆེན་པོའང་བྱུང་བས་པེ་དཀར་གྱི་ལྷོང་ཡིན་ནམ་སྙམ་པ་བྱུང་”[19]ཞེས་འབྱུང་བར་གཞིགས་ན། སུམ་པ་ཡེ་ཤེས་དཔལ་འབྱོར་ཡུལ་འདིར་རྒྱུས་མངའ་ཆེ་བར་མ་ཟད། སྐུ་དངོས་སུ་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་སྒོམ་གྲྭའི་ཤུལ་དུ་ཕེབས་མྱང་བ་ཤེས་ཐུབ། བྲག་དགོན་པ་དཀོན་མཆོག་བསྟན་པ་རབ་རྒྱས་ཀྱིས་ཙོང་ཁའི་བྱང་རྒྱུད་དུ་ཆགས་པའི་དགོན་སྡེ་དང་ཡུལ་སྡེའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ས་བོན་མང་པོ་ཞིག་《ཆོས་སྡེ་ཆེན་པོ་དགོན་ལུང་བྱམས་པ་གླིང་གི་དཀར་ཆག་》ལས་ཐད་ཀར་དྲངས་འདུག་པར་གཞིགས་ན།《མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང་》དུ་ཡུ་གུར་ཡུལ་དུ་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་“སྒོམ་གྲྭའི་ཤུལ་གྱི་གྱང་རོ་འགའ་ད་ལྟ་ཡང་ཡོད་”[20]ཅེས་འཁོད་པའང་ཐུའུ་བཀྭན་གྱི་《ཆོས་སྡེ་ཆེན་པོ་དགོན་ལུང་བྱམས་པ་གླིང་གི་དཀར་ཆག་》ལས་དྲངས་པ་ཡིན་ཤས་ཆེ། འདིའི་ཕྱིས་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་དང་ལོ་རྒྱུས་བསྟན་བཅོས། བསང་ཡིག་སོགས་སུའང་དེ་དང་ཆ་འདྲ་བའི་ལུང་ཚིག་ཅི་རིགས་ཤིག་བྱུང་འདུག་ཀྱང་། ཡིག་ཚང་སྔ་མ་དག་གིས་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་མེད་པ་ཕལ་ཆེར་མེད་པར་བསམས།

དེས་ན་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་སྒོམ་གྲྭའི་གནའ་ཤུལ་དེ་གནས་གང་ཞིག་ཏུ་ཡོད་དམ་ཞེ་ན། སུའུ་ནན་ཡུ་གུར་རིགས་རང་སྐྱོང་རྫོང་མཱ་ཐིས་བོད་རིགས་ཡུལ་ཚོ་ནས་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་མདོ་ལ་རིང་མོའི་རི་སུལ་ཉུལ་ཏེ། ནུབ་ཏུ་བཞུར་བའི་ཆུ་བོ་ཞིག་གི་བཞུར་རྒྱུན་དེད་ནས་སྟོང་སྨི་དྲུག་ཅུ་ལྷག་ཕྱིན་ན། རྒྱལ་པོ་བླ་རིར་འབོད་པའི་རི་འདབས་སུ་སླེབས་འགྲོ། རྒྱལ་པོ་བླ་རི་ནི་གནས་ཆུང་པེ་ཧར་རྒྱལ་པོའི་བླ་རིར་གྲགས། བླ་རིའི་འགོར་བརྩིགས་པའི་ལབ་ཙེ་ནི་རྒྱལ་པོ་པེ་ཧར་གྱི་ལབ་ཙེར་འབོད། ལབ་ཙེ་བརྩིགས་པའི་རི་འགོའི་ལྷོ་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་ལུང་མཐིལ་དུ་གྱང་ཆག་ཅིག་འདུག་པ་ནི་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་སྒོམ་གྲྭའི་གནའ་ཤུལ་ཡིན་པར་བཤད། སྤྱིར་བཏང་དུ་སྒོམ་གྲྭ་ནི་ཆོས་པས་སྒོམ་དང་ཉམས་ལེན་གནང་བའི་གནས་ཤིག་ལ་གོ་དགོས་ཀྱང་། ཡུལ་འདིའི་མི་ལ་བཅར་འདྲི་བྱས་པ་ན། བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་སྒོམ་གྲྭ་ནི་ནང་དུ་པེ་ཧར་རྒྱལ་པོའི་སྐུ་བརྙན་བཞེངས་པའི་ལྷ་ཁང་ཞིག་ལས། ཆོས་པ་ཉམས་ལེན་དུ་བཞུགས་པའི་གནས་ཤིག་ཏུ་མི་འདོད། དུས་རབས་གསར་པར་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་སྒོམ་གྲྭའི་གནའ་ཤུལ་བསྐྱར་བཞེངས་གནང་དུས། ཐུའུ་བཀྭན་དང་སུམ་པ་ཚང་གི་གསུང་རྩོམ་དུ་འཁོད་པའི་སྒོམ་གྲྭའི་གྱང་ཤུལ་དུ་བསྐྱར་བཞེངས་མ་བྱས་པར། པེ་ཧར་རྒྱལ་པོའི་བླ་རིའི་ལབ་ཙེའི་རི་རྩེར་ལྷ་ཁང་བཞེངས་ཤིང་། ནང་དུ་སྐུ་འབུམ་བྱམས་པ་གླིང་ནས་གདན་དྲངས་པའི་ཟངས་ཀྱིས་བཞེངས་པའི་པེ་ཧར་རྒྱལ་པོའི་སྐུ་བརྙན་ཞིག་ཀྱང་བཞེངས་ཡོད། ལོ་རེར་ལབ་ཙེ་བསྟོད་པའི་དུས་ཚོད་ལ་སླེབས་དུས། ལུང་པའི་རྒྱུད་དུ་ཆགས་པའི་རྒྱལ་པོ་སྡེ་བ་དང་འབན་ད་སྡེ་བ་སོགས་ཀྱིས་མཱ་ཐིས་དགོན་པའི་དགེ་འདུན་པ་གདན་དྲངས་ནས་གནས་ཆུང་པེ་ཧར་རྒྱལ་པོའི་ལབ་ཙེ་བསྟད་དེ་ལྷ་ཁང་ལ་མཆོད་འབུལ་བྱེད་པའི་ལུགས་ད་དུང་ཡང་མ་ཉམས་པར་གནས་ཡོད།

གཉིས། གནས་ཆུང་པེ་ཧར་རྒྱལ་པོ།

གནས་ཆུང་པེ་ཧར་རྒྱལ་པོ་ནི་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་གྱི་བསྟན་སྲུང་ཆེན་པོ་ཞིག་ཏུ་གྲགས། བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་དུ་འདི་ལ་པེ་ཧར་དང་བེ་ཧར། བེ་ཀར། དཔེ་ཀར། དཔེ་ཧར་སོགས་ཀྱི་འབྲི་ལུགས་ཅི་རིགས་ཤིག་མཆིས་ཀྱང་། སྤྱིར་བཏང་དུ་པེ་ཧར་ཞེས་པའི་འབྲི་ལུགས་ཅུང་རྒྱུག་ཆེ་བར་སྣང་། དབྱི་ཐ་ལིའི་བོད་རིག་པ་མཁས་ཅན་ཐུའུ་ཆི་(图齐)ལགས་ཀྱིས་“པེ་ཧར་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་དེའི་ཁུངས་ནི་ཏུར་ཀིའི་སྐད་(突厥语)ཀྱི་ཐ་སྙད་པེ་ག་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་ཡུལ་ཁམས་འགྲིམས་པའི་རིག་གཞུང་རྟོག་ཞིབ།(Pag)ཞེས་པ་དེར་གཏུགས་”[21]ཡོད། སྐྱོགས་སྟོན་རིན་ཆེན་བཀྲ་ཤིས་ཀྱིས་སཾ་སྐྲྀ་ཏའི་སྐད་ཀྱི་“བི་ཧཱ་ར་ཞེས་པ་གཙུག་ལག་ཁང་པ་ཞེས་པ་སྟེ་ཟུར་ཆག་པས་དཔེ་ཧར་དང་དཔེ་དཀར་”[22]གྱི་སྒ་བྱུང་བར་བཞེད།《དབའ་བཞེད་》དུ་“བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་བཙན་གྱི་སྐུ་རིང་ལ་བལ་རྗེའི་བུ་མོ་(ཁྲི་བཙུན་)ཁབ་ཏུ་བཞེས་ནས་གཙུག་ལག་ཁང་ར་ས་པེ་ཧར་གླིང་བརྩིགས་”[23]ཞེས་འཁོད་པར་གཞིགས་ན། པེ་ཧར་རྒྱལ་པོ་ནི་ཐོག་མར་ཡུལ་གཞན་གྱིས་མཆོད་པའི་ལྷ་ཞིག་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་ཡུལ་དུ་གདན་དྲངས་པ་ཞིག་ཡིན་པ་ལས། བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་གཞིས་ཆགས་པའི་སྲུང་མ་རྙིང་པ་ཞིག་མིན་པར་འདོད།

བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ཕལ་ཆེ་བ་རུ། རྒྱལ་པོ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་གྱི་དུས་སྐབས་སུ་སློབ་དཔོན་པདྨ་འབྱུང་གནས་ཀྱིས་ལུང་བསྟན་པ་བཞིན་བོད་ཀྱི་དམག་དཔུང་གིས་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་ཡུལ་ནས་རྒྱལ་པོ་པེ་ཧར་གདན་དྲངས་ཏེ། བསམ་ཡས་གཙུག་ལག་ཁང་གི་དཀོར་བདག་ཏུ་བཀུར་བའི་ཚུལ་རྒྱས་བསྡུས་ཅི་རིགས་ཀྱིས་འཁོད་ཡོད།《ཤེལ་དཀར་ཆོས་འབྱུང་》དུ་འདིའི་སྐོར་གྱི་གནས་ཚུལ་ཅུང་རྒྱས་པར་བཀོད་འདུག་སྟེ། “གཙུག་ལག་ཁང་གི་སྲུང་མ་གང་བསྐོས་པ་དགའ་མཁན་སློབ་ཆོས་གསུམ་བཀའ་བགྲོས་ཏེ། གང་འཐད་ཐུགས་ཐག་ཆོད་ནས་ཆོས་རྒྱལ་ཆེན་པོའི་བཀས་བསྐུལ་བ་བཞིན། ལྷ་སྲས་མུ་ཏིག་བཙན་པོ་དང་། ཞང་ལྷ་བཟང་ཀླུ་དཔལ་གཉིས་ཀྱི་[ཀྱིས་]དམག་དཔོན་མཛད་པའི་བོད་དམག་མང་པོ་དང་། སློབ་དཔོན་ཆེན་པོས་རུ་དར་ལ་རྣམ་སྲས་རྟ་བདག་བརྒྱད་བྲིས་ཏེ། རྣམ་སྲས་འཁོར་བཅས་བསྟིམ་པ་ལས་བྱུང་བའི་སྤྲུལ་པའི་དམག་དཔུང་མགོ་བརྙན་མི་འདྲ་བ་མཐའ་ཡས་པ་དང་བཅས་པས་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་སྒོམ་གྲ་[གྲྭ་]བཅོམ་ནས། གཡུའི་ཐུབ་པའི་སྐུ་སྙན་[བརྙན་]དང་ཞལ་བརྙན་བསེ་འབག །ཟ་ཧོར་རྒྱལ་རིགས་དྷརྨ་པཱ་ལ་སོགས་ཀྱི་[ཀྱིས་]ས་དྲངས་པའི་ཀ་ཅ་དངོས་པོ་མང་པོའི་རྗེས་སུ་དཔེ་[པེ་]ཧར་འབྲངས་ནས་འོངས་པ་བསམ་ཡས་ཀྱི་གནས་བདག་ཏུ་བསྐོས་”[24]ཞེས་སློབ་དཔོན་པདྨ་འབྱུང་གནས་དང་མཁན་ཆེན་ཞི་བ་འཚོ། ཆོས་རྒྱལ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་བཅས་ཀྱིས་བཀའ་གྲོས་མཛད་དེ། ལྷ་སྲས་མུ་ཏིག་བཙན་པོ་དང་བློན་ཆེན་ལྷ་བཟང་ཀླུ་དཔལ་གཉིས་ཀྱིས་དྲག་པོའི་སྤྲུལ་དམག་གི་དཔུང་དྲངས་ནས་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་སྒོམ་གྲྭ་བཅོམ་སྟེ། དཀོར་སྲུང་པེ་ཧར་རྒྱལ་པོ་བསམ་ཡས་གཙུག་ལག་ཁང་གི་སྲུང་མར་གདན་དྲངས་པའི་ཚུལ་གསལ་པོར་འཁོད་ཡོད། བོད་ཀྱི་ཡིག་ཆ་དང་ངག་རྒྱུན་ཕལ་མོ་ཆེ་ལས་པེ་ཧར་རྒྱལ་པོ་ནི་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་ཡུལ་ནས་གདན་དྲངས་པར་གྲགས་ཀྱང་། ཟ་ཧོར་དང་རྒྱ་གར་ཡུལ་དུ་བྱུང་བ་དང་། ས་གནས་རང་ནས་བྱུང་བ་སོགས་ཀྱི་བཞེད་ལུགས་མི་འདྲ་བ་གཞན་ཅི་རིགས་ཀྱང་བྱུང་ཕྱིན། པེ་ཧར་རྒྱལ་པོའི་མཚན་གྱི་འབོད་སྲོལ་ལའང་གནས་ཆུང་པེ་ཧར་དང་། གནམ་ཐེའུ་དཀར་པོ། གནམ་ལྷ་དཀར་པོ། གནམ་རྡེའུ་དཀར་པོ། རྒྱལ་པོ་ཤིང་བྱ་ཅན་སོགས་བྱུང་ཡོད།

གསུམ་པ། བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་བོད་ཀྱི་ཡུལ་སྡེའི་ཆགས་སྟངས། 

བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་ཡུལ་ཁམས་ནི་ཡུ་གུར་རིགས་ཀྱི་རང་སྐྱོང་རྗོང་ཞིག་ཡིན་པས་འདིར་ཆགས་པའི་ཡུལ་སྡེ་ཕལ་ཆེ་བ་ཡུ་གུར་གྱི་རིགས་སུ་གཏོགས་ཀྱང་། ཐུ་བྷོད་ཀྱི་སྟོབས་ཤུགས་རྨ་ནུབ་དོག་ལམ་དུ་འཕེལ་བ་དང་བསྟུན་ཏེ། བོད་ཀྱི་མི་སྡེ་མང་པོ་ཡུལ་འདིར་གཞིས་ཆགས་ནས་དུས་རབས་མང་པོ་ཕྱིན་པའི་ལོ་རྒྱུས་འདུག་པར་མ་ཟད། ད་ལྟ་ཡང་ཡུལ་འདིར་བོད་ཀྱི་མི་མང་པོ་གནས། འདིར་ར་ཁྱུང་ཚོ་པ་བཅུ་བཞིར་འབོད་པའི་མཱ་ཐིས་བོད་རིགས་ཡུལ་ཚོའི་ཡུལ་སྡེ་དང་། མདུང་ནག་ཁ་གསུམ་དུ་འབོད་པའི་མདུང་ནག་ཡུལ་ཚོའི་ཡུལ་སྡེ། གཡང་ཁྱུང་ཚོ་པར་འབོད་པའི་ཧོང་ཁྲེན་གྲོང་བརྡལ་ཁོངས་ཀྱི་ཡུལ་སྡེ་བཅས་ས་ཁུལ་ཆེན་པོ་གསུམ་དུ་གཞིས་ཆགས་པའི་བོད་ཀྱི་ཡུལ་སྡེ་ལ་ཡུལ་དངོས་རྟོག་དཔྱོད་བྱས་པའི་རྒྱུ་ཆ་གཞིར་བྱས་ནས་བརྗོད་པར་བྱ་སྟེ།

གཅིག །ར་ཁྱུང་ཚོ་པ་བཅུ་བཞི།

སུའུ་ནན་ཡུ་གུར་རིགས་རང་སྐྱོང་རྫོང་གི་མཱ་ཐིས་བོད་རིགས་ཡུལ་ཚོའི་ཡུལ་སྡེ་དག་ནི་ར་ཁྱུང་ཚོ་པ་བཅུ་བཞིར་གཏོགས་ཤིང་། ར་ཁྱུང་ཚོ་པ་བཅུ་བཞི་ནི་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་གཞིས་ཆགས་པ་སྔ་མའི་གྲས་ཡིན།《མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང་》དུ་ཡུལ་འདིའི་“བ་ནང་། སྔོ་ཟ། རྒྱབ་ཟི། ཕན་ཤུའུ། ཧང་ནོའུ། འབྲིང་ཤོའུ། ཁྱུང་ཞི། ཁྱུང་ཚ། ཁྱུང་ནག །ར་ཆུ། ར་རྒྱག་སོགས་ར་ཁྱུང་ཚོ་བཅུ་བཞིའི་དཔོན་ཆེན་བཞི། དཔོན་ཆུང་བཅུའི་མངའ་འབངས་གཏོས་ཆེ་”[25]ཞེས་འཁོད་པ་ལས། ར་ཁྱུང་ཚོ་པ་བཅུ་བཞིའི་མངའ་སྡེ་རྒྱ་ཆེ་ཞིང་། དཔོན་ཆེན་བཞི་དང་དཔོན་ཆུང་བཅུའི་སྟོབས་འབྱོར་རྒྱས་འདུག་པ་ཤེས་ནུས། བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ལ་བལྟས་ན། ར་ཁྱུང་ཚོ་པ་བཅུ་བཞི་ནི་ཤར་ཡུ་གུར་ཡུལ་དུ་ལོ་རྒྱུས་ཆེས་རིང་བའི་ནང་བསྟན་གྱི་དགོན་སྡེ་སྟེ་མཱ་ཐིས་དགོན་པའི་མཆོད་གཞིས་གཙོ་བོར་ཆགས་ཡོད། མཱ་ཐིས་དགོན་པའང་ར་ཁྱུང་ཚོ་པའི་ཁྱུང་ཚ་དགེ་བཤེས་རབ་བརྟན་གྱིས་ཕྱག་བཏབ་ཅིང་། དེ་མིན་བདེ་རྒུ་ཞབས་དྲུང་ངག་དབང་དགེ་ལེགས་རྒྱ་མཚོ་དང་། ལྷ་རམས་པ་ངག་དབང་ཤེས་རབ། ཁྱུང་ནག་ཞབས་དྲུང་ངག་དབང་ཚུལ་ཁྲིམས་སོགས་མཁས་གྲུབ་དུ་མའང་ཡུལ་འདིར་སྐུ་འཁྲུངས་ཏེ་གདུལ་བྱ་རིམ་པར་བསྐྱངས་མྱོང་།

སྔར་དབུས་གཙང་དང་མདོ་སྨད་ཀྱི་མཁས་གྲུབ་མང་པོ་ཞིག་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་ཡུལ་འདི་བརྒྱུད་ནས་རྒྱ་ནག་དང་སོག་ཡུལ་སོགས་སུ་ཕེབས་བཞིན་མཆིས་པས། ཡུལ་འདི་ནི་རིག་གནས་ཀྱི་བརྒྱུད་ལམ་གཙོ་བོ་ཞིག་ཡིན་པ་དང་། སྐབས་དེ་དག་ལ་མཁས་གྲུབ་དུ་མར་བསུ་མ་དང་སྣེ་ལེན་བྱེད་པའི་འགན་གཙོ་བོ་ནི་ར་ཁྱུང་ཚོ་པ་བཅུ་བཞིས་ཕྲག་ཏུ་བླངས་ཡོད། ཁོ་ཚོས་རྒྱལ་དབང་རིམ་པར་བསུ་མ་དང་བརྒྱ་འབུལ་བྱས་མོང་ལ། ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མ་པེ་ཅིན་དུ་ཕྱག་ཕེབས་དུས་ཀྱང་། “ར་འཁྱུང་ཚོ་བ་[པ་]བཅུ་བཞིའི་དཔོན་ཆེན་བཞི་དང་དཔོན་ཆུང་བཅུ་སོགས་ཚོ་བ་[པ་]སོ་སོའི་རྒན་པོ་རྣམས་དང་བཅས་སྐྱ་སེར་གྱི་རྟ་བསུ་རིམ་པ་དུ་མ་”[26]བྱས་པར་འཁོད་ཡོད། ས་གནས་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཚང་ལྟར་ན། སུའུ་ནན་ཡུ་གུར་རིགས་རང་སྐྱོང་རྫོང་གི་མཱ་ཐིས་བོད་རིགས་ཡུལ་ཚོ་ཐོག་མར་འཛུགས་དུས་ཀྱང་། ཡུལ་འདིའི་ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་ཚོ་པ་བཞི་དང་ནུབ་ཕྱོགས་ཀྱི་ཚོ་པ་བཅུའི་སྟེང་དུ་བྷ་ཏ་ཚོ་པ་བསྣན་ནས་མཱ་ཐིས་བོད་རིགས་ཡུལ་ཚོ་བཙུགས།

《མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང་》དུ་“མདོ་སྨད་བོད་ཡུལ་བྱང་གི་མཐའ། །ར་ཁྱུང་ཞེས་བྱའི་ས་ཕྱོགས་འདིར། །གནའ་དུས་བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་ཆེ། །རྒྱལ་བུ་བློ་གྲོས་འཕེལ་ཞེས་པས། །ཀླུ་བདུད་གདུག་པ་བཏུལ་བའི་གནས་། །”[27]ཞེས་འཁོད་པ་ལྟར། ར་ཁྱུང་ཚོ་པ་བཅུ་བཞིའི་ཡུལ་ཁམས་སུ་ཤར་ཡུ་གུར་ཡུལ་དུ་ལོ་རྒྱུས་ཆེས་རིང་བའི་ནང་བསྟན་གྱི་དགོན་སྡེ་མཱ་ཐིས་དགོན་པ་མཆིས་པར་མ་ཟད། རྒྱལ་བུ་བློ་གྲོས་འཕེལ་གྱི་ངག་རྒྱུན་གཏམ་རྒྱུད་ཡོད་ལ། བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་སྒོམ་གྲྭའི་གནའ་ཤུལ་དང་། པེ་ཧར་རྒྱལ་པོའི་བླ་རི་དང་ལབ་ཙེ་སོགས་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་གནའ་ཤུལ་དང་དགོན་སྡེ་གྲགས་ཅན་གནས་པས། ཡུལ་འདི་ནི་དུས་རབས་གསར་པའི་མཁས་གྲུབ་རྣམས་ཅིས་ཀྱང་རིག་གནས་འགྲུལ་བཞུད་དུ་ཕེབས་དགོས་པའི་གནས་མཆོག་ཅིག་ཡིན་པར་བསམས། བོད་ཡིག་གི་ཡིག་ཚང་རྙིང་པར་འཁོད་པའི་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་ཡུལ་གྲུར་འབོད་པའང་ཕལ་ཆེར་མཱ་ཐིས་དགོན་ཡུལ་དབུས་སུ་ཆགས་པའི་ར་ཁྱུང་ཚོ་པ་བཅུ་བཞིའི་མངའ་ཁོངས་ཙམ་ལ་གོ་བ་ལས། མདུང་ནག་ཁག་གསུམ་གྱི་ཡུལ་དག་ཚུད་མེད་པ་འདྲ།

གཉིས། མདུང་ནག་ཁག་གསུམ།

མདུང་ནག་ཁག་གསུམ་ནི་ཀན་ཅུ་མཁར་གྱི་ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་སྟོང་སྨི་ཉིས་བརྒྱའི་མཚམས་སུ་ཆགས་ཡོད། ད་ལྟའི་སྲིད་འཛིན་ཁྱབ་ཁོངས་ཀྱི་ཆ་ནས་བཤད་ན། མདུང་ནག་ཁག་གསུམ་ནི་སུའུ་ནན་ཡུ་གུར་རིགས་རང་སྐྱོང་རྫོང་གི་མདུང་ནག་བོད་རིགས་ཡུལ་ཚོའི་མངའ་ཁོངས་སུ་འདུ། མདུང་ནག་ཡུལ་ཚོ་ལ་རྒྱ་སྐད་དུ་“祁丰乡”དུ་འབོད། དེ་ནི་ཕལ་ཆེར་ཡུལ་ཚོའི་ཁོངས་གཏོགས་ཀྱི་གྲོང་སྡེ་ཆེ་ཤོས་ཆི་ཝུན་(祁文)དང་ཐའོ་ཧྥེང་(陶丰)གཉིས་ཀྱི་མིང་གི་ཆ་ཤས་ཀྱིས་གྲུབ་པ་འདྲ། བོད་སྐད་དུ་མདུང་ནག་ཡུལ་ཞེས་འབོད། མདུང་ནག་ཡུལ་ཚོའི་མངའ་ཁོངས་སུ་གྲོང་སྡེ་བཅུ་གསུམ་ལྷག་མཆིས་ཤིང་། ཕལ་ཆེ་བ་བོད་སྡེ་དང་བོད་པ་རྐྱང་རྐྱང་ཡིན། ད་ལྟ་ཡུལ་འདིའི་བོད་སྐད་ཕལ་ཆེར་ཉམས་དམས་སུ་ཕྱིན་འདུག །དོར་ཞི་གདོང་དྲུག་སྙེམས་བློས་མདུང་ནག་ཁག་གསུམ་ནི་“མདུང་ལ་རྩིད་ཞོལ་ནག་པོ་བཏགས་ནས་དམག་སྡེའི་རྟགས་མཚན་བྱས་པས་མདུང་ནག་པ་ཟེར་བ་དང་། ཁོ་ཚོ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་དམག་རྒྱུད་ཡིན་ཞེས་མདུང་ནག་པ་རང་གི་ཁ་རྒྱུན་ལ་ཡོད་པ་དང་། སྐད་རིགས་ཀྱང་ཅོ་ནེ་སྐད་རོང་སྐད་ལྟ་བུ་ཞིག་འདྲེས་ཡོད་པར་དཔགས་ན་མདུང་ནག་པའི་མི་རྒྱུད། བོད་རྒྱལ་གྱི་དམག་རྒྱུད་ཡིན་ཤས་ཆེ་”[28]ཞེས་བཞེད་པ་ནི། གུས་པ་ཡུལ་འདིར་བརྟག་དཔྱད་དུ་ཕྱིན་པའི་མཐོང་སྣང་དང་གཅིག་ཅིང་། མིག་སྔར་མདུང་ནག་ཁག་གསུམ་གྱི་གནས་སྟངས་ལ་བཀོད་པའི་སྡོམ་ཡང་དག་ཅིག་ཀྱང་ཡིན་པར་བསམས།

མདུང་ནག་ཡུལ་དུ་ནང་བསྟན་དར་བ་ཤིན་ཏུ་སྔ་ལ། འདིར་མདུང་ནག་འཇམ་དབྱངས་བྲག་ཕུག་སོགས་ལོ་རྒྱུས་རིང་བའི་དགོན་རྙིང་ཤིན་ཏུ་མང་། སྔར་རྙིང་མ་དང་བཀའ་བརྒྱུད། ས་སྐྱའི་ལུགས་ཀྱི་མཁས་གྲུབ་མང་པོ་བྱོན་ནས་ཡུལ་འདིར་བོད་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་གྱི་གྲུབ་མཐའ་ཁག་དར་བར་མཛད་ཀྱང་། ད་ལྟ་ཕལ་ཆེར་རི་བོ་དགེ་ལྡན་པའི་ལུགས་རྐྱང་རྐྱང་ཆགས་འདུག །ལྷག་པར་དུ་ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མ་དང་སུམ་པ་ཡེ་ཤེས་དཔལ་འབྱོར་སོགས་ཡུལ་འདིར་ཐེངས་མང་པོར་ཕེབས་ནས་དགོན་སྡེ་མང་པོ་ཞིག་དགོན་ལུང་དགོན་པའི་བུ་དགོན་དུ་བསྒྱུར་ཡོད། “དཔོན་མོ་ཨ་ནུས་སྐྱད་ཤོད་སྡེ་བ་ཆོས་རྗེ་ལས་ཆོས་གསན་པའི་ཡོན་དུ་རྨ་ཆུའི་འགྲམ་གྱི་ཤར་དྲང་དཔོན་པོའི་མི་སྡེ་སོགས་ཕུལ་བ་འདིར་སྦྱར་བ་མང་པོ་དུས་འཁྲུགས་སྐབས་རྒྱ་འོག་ཏུ་ཤོར་ཀྱང་ད་ལྟ་ཡང་འབྲོག་སྡེ་ཚོ་བརྒྱད། གྲོང་བ་ལུང་དྲུག །ཡུ་གུར་ཚོ་བདུན། མདུང་ནག་ཁ་གསུམ་སོགས་རྒྱ་ཆེ་ལ་གསེར་གྱི་རྒྱལ་ཁབ་ཚུན་གྱི་བསྟན་པའི་སྦྱིན་བདག་དག་གིས་མཆོད་པའི་གནས་ཡིན་”[29]ཞེས་པ་ལས། མདུང་ནག་ཁག་གསུམ་གྱི་ཡུལ་འདི་སྔར་ཙོང་ཁའི་དགོན་ལུང་བྱམས་པ་གླིང་གི་མཆོད་གཞིས་དང་ལྷ་སྡེར་གྱུར་པ་ཤེས་ནུས།

གསུམ། གཡང་ཁྱུང་ཚོ་པ།

གཡང་ཁྱུང་ཚོ་པ་ནི་བྷ་ཏ་ཡུལ་གྱི་བོད་ཀྱི་མི་སྡེ་ཆེན་པོ་ཞིག་ཡིན། འདི་ལ་རྒྱ་ཡིག་ཏུ་“泱翔”ཞེས་བྲིས་འདུག །ཡུལ་འདིའི་བགྲེས་པོ་དག་ལ་བཀའ་འདྲི་བྱས་པ་ལྟར་ན། “泱”ནི་བཀྲ་ཤིས་པ་དང་“翔”ནི་འདབ་ཆགས་ཀྱི་རིགས་ཤིག་ཏུ་བཤད། དེ་ལས་སྔ་མའི་བཀྲ་ཤིས་པ་ཞེས་པ་ནི་བོད་ཡིག་གི་གཡང་ལ་གོ་བ་དང་། ཕྱི་མའི་འདབ་ཆགས་ཀྱི་རིགས་ཤིག་ཅེས་པ་ནི་ཁྱུང་ལ་གོ་ན་འགྲིག་པར་བསམས། དེའི་ཕྱིར་ད་ལྟ་བོད་ཡིག་ཏུ་གཡང་ཁྱུང་ཞེས་འགོད་བཞིན་པ་ནི་བརྡ་ཡང་དག་ཡིན་པར་བསམས། ཡིན་ནའང་གཡང་ཁྱུང་བོད་རིགས་ཞང་གིས་དག་སྒིག་བྱས་པའི་དཔེ་དེབ་ཅིག་གི་མིང་ལ་《དབྱིངས་ཁྱུང་བོད་རིགས་ཞང་གི་ལོ་རྒྱུས་》[30]ཞེས་“དབྱིངས་ཁྱུང་”དུ་བྲིས་འདུག་པའང་མཆིས།

ཡུ་གུར་རོང་གི་ས་མིང་དཔྱད་གཞིའི་ཡིག་ཚང་ལས། གཟབ་ནན་གྱིས་བཤད་ན་གཡང་ཁྱུང་གི་བོད་པ་རྣམས་ནི་གནའ་བོའི་བྷ་ཏ་ཡུལ་གྱི་གཉུག་མའི་གཞིས་ཆགས་པ་མིན། ཁོ་ཚོའི་ཡབ་མེས་དག་ནི་ལིང་ཇུ་སྡེ་བཞིའི་མངའ་སྡེར་གཏོགས། ལ་ལས་ཡུལ་འདིའི་བོད་མི་ཕལ་ཆེ་བ་ཙོང་ཁའི་དཔའ་ལུང་པའི་རྒྱུད་དུའང་འཆད། གང་ལྟར་ཐོག་མའི་གཡང་ཁྱུང་གི་ཡུལ་རྣམས་དཔའ་རིས་རྫོང་གི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་ཀྱང་། 1959ལོ་ནས་བཟུང་སུའུ་ནན་ཡུ་གུར་རིགས་རང་སྐོང་རྫོང་གི་མངའ་ཁོངས་སུ་བཅད། དེ་ནས་བཟུང་གཡང་ཁྱུང་ནི་རྫོང་དེའི་བོད་རིགས་ཡུལ་ཚོ་ཞིག་ཏུ་ཆགས་ཡོད་ཀྱང་། ལོ་འགའི་སྔོན་ལ་ཡུལ་ཚོ་འགའ་ཕྱོགས་གཅིག་ཏུ་བསྡུས་ཏེ་ཧོང་ཁྲེན་གྲོང་བརྡལ་གྱི་ཁོངས་སུ་བསྡུས་ཡོད། 

གཡང་ཁྱུང་ཡུལ་དུ་བྱེ་ལུང་དགོན་དང་ཤར་རྩྭ་ཐང་གཉིས་ནི་ཡུལ་སྐོར་གྱི་གནས་གཙོ་བོ་གཉིས་སུ་བྱེད། ཡིན་ནའང་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སྟེང་དུ་ཆེས་གྲགས་ཆེ་བ་ནི་གཡང་ཁྱུང་དགོན་དགའ་ལྡན་དར་རྒྱས་གླིང་ཡིན། གུས་པར་དུས་ཚོད་ཀྱིས་མ་འདང་བའི་དབང་གིས་ཐེངས་འདིར་ཡུལ་འདི་ལ་དངོས་སུ་ཡུལ་དངོས་རྟོག་དཔྱོད་དུ་འགྲོ་མ་ནུས་ཀྱང་། མཱ་ཐིས་དགོན་དང་མདུང་ནག་འཇམ་དབྱངས་དགོན་ནས་འཕྲད་པའི་གཡང་ཁྱུང་ནས་ཐོན་པའི་དགེ་འདུན་པ་བསམ་གཏན་དང་ཡོན་ཏན་གཉིས་ལ་ཞལ་གླེང་བྱས་པ་བརྒྱུད་དེ་རྒྱུས་ལོན་པ་ལྟར་ན། ད་ལྟའི་ཡུ་གུར་རྫོང་གི་མི་སྡེ་དག་གི་ཁྲོད་དུ། ད་ལྟ་དུས་རྒྱུན་བོད་སྐད་འཆད་ཅིང་བོད་ཀྱི་གོམས་སྲོལ་མ་ཉམས་པར་གནས་འདུག་པ་ནི་གཡང་ཁྱུང་པ་ལས་མེད་ཅེས་སྨྲ་ཆོག་པ་འདྲ།

བཞི་པ། བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་ནང་བསྟན་དགོན་སྡེའི་ཆགས་སྟངས། 

བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་ཡུལ་འདི་སྔ་ཕྱིར་སའེ་ཐང་རྒྱལ་རབས་དང་། ཐུ་བྷོད། མི་ཉག །ཧོར་ཆེན་པོ་སོགས་ཀྱི་མངའ་ཁོངས་སུ་བསྡུས་ཕྱིར། ཡུལ་འདིས་ཐོག་མར་ས་མཎ་ཆོས་ལུགས་ལ་དད་ཅིང་། བར་དུ་མཱ་ནེ་ཆོས་ལུགས་(摩尼教)སྐྱབས་སུ་བཟུང་ལ། མཐར་སངས་རྒྱས་ཆོས་ལུགས་མཆོད་གཞིས་སུ་བཀུར་བ་ཞིག་ཏུ་ངེས། ལྷག་པར་མན་ཇུའི་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་དུས་འགོར་ཙོང་ཁའི་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་དགོན་ལུང་དགོན་གྱི་སྟོབས་ཤུགས་མདོ་ལ་རིང་མོའི་བྱང་རྒྱུད་དུ་འཕེལ་བ་དང་བསྟུན་ཏེ། བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་དགོན་སྡེ་དང་ཡུལ་སྡེ་ཕལ་ཆེ་བ་རི་བོ་དགེ་ལྡན་པའི་ལུགས་འཛིན་པའི་དགོན་ལུང་དགོན་པའི་དགོན་ལག་དང་མཆོད་གཞིས་ཤ་སྟག་ཏུ་གྱུར།《ཀྲུང་གོའི་བོད་བརྒྱུད་ནང་དགོན་དཀར་ཆག་ལས་ཀན་སུའུ་གླེགས་བམ་》དུ། སུའུ་ནན་ཡུ་གུར་རིགས་རང་སྐྱོང་རྫོང་གི་ཁོངས་སུ་ཆགས་པའི་མཱ་ཐིས་དགོན་དང་མདུང་ནག་འཇམ་དབྱངས་དགོན། གཡང་ཁྱུང་དགོན། ཁཱང་ལྷམ་དགོན། ཆུ་ལུང་དགོན། མདུང་ནག་བཤེས་གཉེན་ལྷ་ཁང་སོགས་དགོན་པ་དང་ལྷ་ཁང་བཅུ་དྲུག་གི་ལོ་རྒྱུས་འཁོད་འདུག་ཀྱང་། འདིར་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་ར་ཁྱུང་ཚོ་པའི་མཱ་ཐིས་དགོན་དང་། མདུང་ནག་ཚོ་པའི་འཇམ་དབྱངས་དགོན། གཡང་ཁྱུང་ཚོ་པའི་གཡང་ཁྱུང་དགོན་གསུམ་གཞིར་བཟུང་ནས་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་ཡུལ་དུ་ཆགས་པའི་དགོན་སྡེའི་ལོ་རྒྱུས་མདོ་ཙམ་འཆད་པར་བྱ་སྟེ།

གཅིག །མཱ་ཐིས་དགོན་དགའ་ལྡན་དམ་ཆོས་གླིང་།

མཱ་ཐིས་དགོན་དགའ་ལྡན་དམ་ཆོས་གླིང་ནི་མདོ་ལ་རིང་མོའི་བྱང་རྒྱུད་ཀྱི་རི་འདབས་སུ་ཆགས་ཤིང་། ད་ལྟའི་སུའུ་ནན་ཡུ་གུར་རིགས་རང་སྐྱོང་རྫོང་མཱ་ཐིས་བོད་རིགས་ཡུལ་ཚོའི་ཁོངས་སུ་གཏོགས། མཱ་ཐིས་དགོན་གྱི་མཚན་གྱི་ཐོགས་སྟངས་ལ་བཤད་སྟངས་ཅི་རིགས་ཤིག་མཆིས་ཀྱང་། ཡོངས་གྲགས་སུ་སྒྲོལ་མ་རང་བྱོན་ཕུག་པའི་གནས་བརྟན་བཅུ་དྲུག་ལྷ་ཁང་དུ་རྡོ་ཐོག་ལ་རྟའི་རྨིག་རྗེས་རང་བྱོན་མཆིས་པས། རྒྱ་སྐད་ཀྱི་“马蹄”ཏེ་རྟ་རྨིག་དགོན་ཞེས་སུ་ཐོགས་པར་གྲགས། ཡིན་ནའང་རྒྱ་ལུགས་སུ་རྒྱ་ནག་གོང་མ་ཞིག་གི་ལྷ་རྟའི་རྨིག་རྗེས་སུ་འདོད་ཅིང་། བོད་ལུགས་སུ་གེ་སར་རྒྱལ་པོས་ཧོར་ཡུལ་ཆམ་ལ་འབེབ་དུས་རྟ་མཆོག་རྐྱང་རྒོད་གཡེར་བའི་རྨིག་རྗེས་ཕབ་པར་སྨྲ།[31]མཱ་ཐིས་དགོན་ཆགས་པའི་རི་རྒྱུད་ལ་རྒྱ་སྐད་དུ་“马蹄山”ཞེས་འབོད་ཅིང་། དེ་ནི་“ཐུ་བྷོད་རྒྱལ་རབས་སྐབས་ཀྱི་དམག་སྡེ་ཤོག་ཁག་ཅིག་གིས་གནས་དེར་དམག་སྒར་བཏབ་པས་རི་བོའི་མིང་ལ་ཡང་མཱ་ཐིས་ཧྲན་ཞེས་ཐོགས་པར་བཤད་”[32]སྲོལ་ཡང་མཆིས། བོད་ཀྱི་ཡིག་ཚང་ལ་ལར་“མཱ་ཐི་ཟི་”[33]ཞེས་སྒྲ་སྒྱུར་བྱས་ནས་འཁོད་པའང་མཆིས། ངག་རྒྱུན་ལ་ས་པཎ་ཡབ་སྲས་ལང་ཇུར་སླེབས་དུས། སངས་རྒྱས་སྟོང་སྐུའི་བྲག་ཕུག་ཏུ་གྲུབ་ཆེན་བགྲེས་སོང་ཞིག་གིས་གསེར་ཕྱེ་སྡེར་གང་བཏེགས་ཏེ་དགོན་པའི་མཚན་སྲོལ་གནང་རྒྱུ་ཞུས། དེ་ནས་བྲག་ཕུག་རྒྱ་སྐྱེད་དུས་ས་འོག་ཏུ་གཡང་ཊིའི་ཐམ་ག་ཞིག་རྙེད་ཅིང་། དེའི་སྟེང་དུ་མ་ཡིག་རང་བྱོན་ཞིག་འདུག་པས་མ་དང་ཐམ་ག་ལ་ཐེལ་དུ་འབོད་པས་དགོན་མིང་མ་ཐེལ་དགོན་དུ་ཐོགས་པར་བཤད།

བྲག་དགོན་པ་དཀོན་མཆོག་བསྟན་པ་རབ་རྒྱས་ཀྱིས་“མཱ་ཐིས་ཟིའམ་བོད་དགོན་དགའ་ལྡན་དམ་ཆོས་གླིང་ནི་ཁྱུང་ཚ་དགེ་བཤེས་རབ་བརྟན་གྱིས་བཏབ། དེའི་སྤྲུལ་སྐུ་ངག་དབང་རྣམ་རྒྱལ་གྱིས་ཀྱང་བླ་མ་མཛད་”[34]ཅེས་འཁོད་འདུག་ཀྱང་། དོན་དུ་མཱ་ཐིས་དགོན་ལས་ཀྱང་སྐད་གྲགས་ཆེ་བ་ནི་ཡུལ་འདིའི་བྲག་ཕུག་བརྐོས་མ་དག་ཡིན། བྲག་ཕུག་འདི་དག་གི་ལོ་རྒྱུས་ནི་མཱ་ཐིས་དགོན་ལས་ཀྱང་ཤིན་ཏུ་རིང་བར་འདུག །ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མས་“བྲག་ལ་བརྐོས་པའི་མཆོད་རྟེན་དང་། །ལྷ་ཁང་ངོ་མཚར་ཅན་དུ་མས། །རི་ལུང་གང་བ་ལ་དཔགས་ན། །ཁྱད་འཕགས་གནས་སུ་ངེས་པ་སྐྱེད། །ལྷག་པར་བྲག་ལ་བརྐོས་པ་ཡི། །སྒྲུབ་ཁང་དབེན་ཞིང་ཉམས་དགའ་མང་། །གནའ་དུས་སྒྲུབ་ལ་གཞོལ་བ་ཡི། །སྐལ་ལྡན་མང་དུ་བྱུང་བར་ངེས། །”[35]ཞེས་གསུངས་པ་ལྟར། ལུང་གཞུང་འདིར་རྣམ་རྒྱལ་མའི་ཕུག་པ་དང་། སྤྱན་རས་གཟིགས་ཀྱི་ཕུག་པ། སངས་རྒྱས་སྟོང་སྐུའི་ཕུག་པ་སོགས་བྲག་ཕུག་བརྐོས་མ་བདུན་དང་བྱེ་བྲག་གི་ཕུག་པ་བདུན་ཅུ་ལྷག་ཡོད། བྲག་ཕུག་ཕལ་ཆེ་བ་དུས་རབས་ལྔ་པ་དང་དྲུག་པའི་བར་དུ་བྱུང་བར་གྲགས། ཁྱུང་ཚ་དགེ་བཤེས་རབ་བརྟན་ནི་དུས་རབས་བཅོ་ལྔ་པའི་མི་ཞིག་ཡིན་པས། མཱ་ཐིས་དགོན་དགའ་ལྡན་དམ་ཆོས་གླིང་ནི་སྔར་གྱི་བྲག་ཕུག་གཞིར་བྱས་ནས་བཞེངས་པ་ཞིག་ཏུ་སྣང་། ལྷག་པར་ཆུ་ཡོས་དུས་འཁྲུག་གི་རྗེས་སུ་དགོན་དེ་དགོན་ལུང་དགོན་པའི་ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མས་གཙོ་སྐྱོང་གནང་བར་མ་ཟད། ཐུའུ་བཀྭན་རྗེའི་ཐུགས་བཀོད་བཞིན་དགོན་ལུང་མཁན་རབས་སོ་གཉིས་པ་བདེ་རྒུ་ཞབས་དྲུང་ངག་དབང་དགེ་ལེགས་རྒྱ་མཚོ་སྐུ་རབས་རིམ་བྱོན་གྱིས་བསྐྱངས་ལ། ཁྱུང་ནག་ཞབས་དྲུང་ངག་དབང་ཚུལ་ཁྲིམས་དང་གསེར་ཁྲི་བློ་བཟང་ཐུབ་བསྟན་ཉི་མ་སོགས་ཀྱང་ཁྲི་བཞུགས་མཛད་མྱང་། འདིར་རྒྱ་བརྒྱུད་ནང་བསྟན་གྱི་དགོན་པ་ཞིག་ཀྱང་འདུག་པར་གཞིགས་ན།《མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང་》དུ་“གནས་སྐོར་བ་[པ་]འགའ་ཞིག་བསྡད་པ་ལས་ཆགས་པའི་རྒྱ་དགོན་དགའ་ལྡན་ཆོས་འཁོར་གླིང་”[36]ཞེས་པའི་བཞེད་པ་ལ་རྒྱུ་མཚན་མཆིས་པར་བསམས།

གཉིས། མདུང་ནག་འཇམ་དབྱངས་དགོན་དགའ་ལྡན་ཚོགས་བསོག་གླིང་།

མདུང་ནག་འཇམ་དབྱངས་དགོན་ནི་ཀན་ཅུ་མཁར་གྱི་ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་སྟོང་སྨི་ཉིས་བརྒྱའི་མཚམས་སུ་ཆགས་ཡོད་ཅིང་། ད་ལྟའི་སུའུ་ནན་ཡུ་གུར་རིགས་རང་སྐྱོང་རྫོང་མདུང་ནག་བོད་རིགས་ཡུལ་ཚོའི་ཁོངས་སུ་གཏོགས། ཡུ་གུར་རྫོང་དང་སྟོང་སྨི་ལྔ་བརྒྱས་ཆོད་ཡོད། མདུང་ནག་ཡུལ་དུ་ནང་བསྟན་དར་བ་ཤིན་ཏུ་སྔ། དུས་རབས་བཞི་པ་ནས་མདུང་ནག་འཇམ་དབྱངས་བྲག་ཕུག་རྐོ་འགོ་ཚུགས། ཕྱིས་རྙིང་མ་དང་བཀའ་བརྒྱུད། ས་སྐྱའི་ལུགས་ཀྱི་མཁས་གྲུབ་མང་པོ་བྱོན་ནས་བསྟན་པ་རྒྱས་པར་མཛད། ལྷག་པར་རྒྱལ་དབང་བསོད་ནམས་རྒྱ་མཚོ་“གནས་འདིར་ཟླ་བ་གསུམ་བཞུགས། བྲག་ཕུག་གསར་དུ་བརྐོས་པའི་ནང་དུ་འཇམ་དབྱངས་ཀྱི་སྐུ་བཞེངས་ཏེ་སྔར་གྱི་འཇམ་དབྱངས་རང་བྱོན་ནང་བཞུགས་སུ་ཕུབ། རྒྱལ་དབང་རང་གི་ཕྱག་ཕྲེང་། ས་པཎ་གྱི་དབུ་རྒྱན་སོགས་རྟེན་དུ་བཞུགས་པའི་སྤྱན་རས་གཟིགས་བཅས་བཞེངས་ཤིང་རྗེ་ཉིད་དང་དགེ་སློང་སུམ་བརྒྱས་རབ་གནས་མཛད།”[37]སུམ་པ་ཡེ་ཤེས་དཔལ་འབྱོར་གྱི་《ཆོས་འབྱུང་དཔག་བསམ་ལྗོན་བཟང་》དུ་“དགོན་ལུང་པ་སྒོམ་ཞི་གྲུབ་ཆེན་གྱིས་ཞལ་བཀོད་ལྟར་འགུ་ཆོས་རྒྱ་མཚོས་བཏབ་པའི་གདོང་ནག་དགོན་ཆེ་བ་འཇམ་དབྱངས་དགའ་ལྡན་ཚོགས་བསགས་གླིང་”ཞེས་འཁོད་པ་ནི། སྔར་གྱི་བྲག་ཕུག་དང་ལྷ་ཁང་རྒྱ་བསྐྱེད་ནས་ཆོས་ཀྱི་སྡེ་བཙུགས་པ་ལ་གོ །ཕྱིས་འགུ་ཆོས་རྗེའམ་འགུ་ཀྱཱ་སྐུ་ཕྲེང་རིམ་བྱོན་དང་ཀོ་ཀྱཱ་ཞབས་དྲུང་རིམ་བྱོན་གྱིས་བསྐྱངས། རྗེ་ཐུའུ་བཀྭན་རིམ་བྱོན་དགོན་འདིར་ཐེངས་མང་པོར་ཕྱག་ཕེབས་ཏེ་ཁྲི་བཞུགས་མཛད་པས། མདུང་ནག་འཇམ་དབྱངས་དགོན་ནི་དགོན་ལུང་བྱམས་པ་གླིང་གི་བུ་དགོན་དུ་གྱུར། གོང་མ་ཆན་ལུང་གི་སྐབས་སུ་རྒྱུན་བཞུགས་དགེ་འདུན་པ་སུམ་བརྒྱ་བཞུགས་པར་གྲགས།

སྔར་མདུང་ནག་འཇམ་དབྱངས་དགོན་པའི་ལྷ་སྡེ་དང་མཆོད་གཞིས་ནི་“མདུང་ནག་ཁ་གསུམ་སྡེ་དྲུག །ཕུར་ཚ་དཔོན་པོ། ཁྱུང་ཚ་དཔོན་པོ། མཱ་ཚ་དཔོན་པོ། གླིང་དཔོན་པོ་སོགས་ཀྱི་མངའ་འབངས་ཚོ་པ་དྲུག་དང་གཡས་རུ་དང་། ས་དམར་ལུང་། མ་ཎི་ཆོས་འཁོར་ལུང་། ཁཱ་ཏ་ཆུ་ལུང་། སྔོན་ལུང་ཤར་ཁུག་དང་ནུབ་ཁུག །བྲག་ལུང་། ཐང་དཀར་མ་སོགས་མཆིས་”[38]པར་གྲགས་ཀྱང་། སྔར་དང་བསྡུར་ན་དེང་སང་དགོན་སྡེ་དང་མི་སྡེ་བཅས་པ་ཅུང་ཉམས་དམས་སུ་ཕྱིན་འདུག་སྟེ། ད་ལྟར་མདུང་ནག་འཇམ་དབྱངས་དགོན་གྱི་འཇམ་དབྱངས་བྲག་ཕུག་གི་ལྡེབས་རིས་སྔར་མུས་ལྟར་གནས་ཀྱང་། དེ་ལ་མཆོད་འབུལ་དང་གཙང་དག་གནང་བའི་རྒྱུན་བཞུགས་དགེ་འདུན་པ་གཅིག་ལས་མེད་ཅིང་། མཐའི་མཆོད་གཞིས་ལྷ་སྡེ་རྣམས་བོད་རིགས་ཤ་སྟག་ཡིན་ཡང་། བོད་ཀྱི་སྐད་དང་ཡི་གེ་སྔར་ནས་ཉམས་དམས་སུ་གྱུར་ཏེ། ཁྱིམ་གྱི་སྐད་ཆ་ཡང་གཞན་སྐད་རྐྱང་རྐྱང་དུ་གྱུར་ཡོད།

གསུམ། གཡང་ཁྱུང་དགོན་དགའ་ལྡན་དར་རྒྱས་གླིང་།

གཡང་ཁྱུང་དགོན་ནི་སུའུ་ནན་ཡུ་གུར་རིགས་རང་སྐྱོང་རྫོང་ཧོང་ཁྲེན་གྲོང་བརྡལ་གྱི་ཁོངས་སུ་གནས། ཧོང་ཁྲེན་ནི་རྒྱ་སྐད་ཀྱི་“皇城”ཞེས་པའི་སྒྲ་སྒྱུར་ཡིན་པ་དང་། རྒྱལ་པོའི་མཁར་ཞེས་པའི་དོན་ཡིན། རྒྱལ་པོ་གོ་ཏན་ལིང་ཇུ་ཡུལ་དུ་བཞུགས་དུས། སྲས་གསུམ་པ་ཐེ་མུར་གྱི་མངའ་རིས་ལ་ཡུལ་བསྩལ་བ་ལས་མཁར་བཞེངས་པ་ལ་རྒྱལ་མཁར་དུ་ཐོགས་པར་གྲགས། ད་ལྟའང་མཁར་གྱི་རྗེས་ཤུལ་གསལ་པོར་མཐོང་ཐུབ། ཧོང་ཁྲེན་གྲོང་བརྡལ་སྔར་དཔའ་རིས་རྫོང་གི་ཁོངས་སུ་གཏོགས་ཀྱང་། ཡུ་གུར་རྫོང་འཛུགས་དུས་འདི་གར་སྦྱར་བ་ཞིག་ཡིན། བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་གཡང་ཁྱུང་དགོན་དང་མདོ་སྨད་དཔའ་རིས་པའི་རིགས་སུ་ཆད་པའི་གཡང་ཁྱུང་བོད་རིགས་ཀྱི་ཡུལ་སྡེ་རྣམས་ཀྱང་གྲོང་བརྡལ་འདིའི་ཁོངས་སུ་བསྡུས་ཡོད།

གཡང་ཁྱུང་དགོན་ནི་ཡུ་གུར་རྫོང་དང་བར་ཐག་སྟོང་སྨི་སུམ་བརྒྱ་ལྷག་འདུག་ལ། བས་མཐའི་མཆོད་གཞིས་གྲོང་སྡེ་རྣམས་ནི་དེ་བས་ཀྱང་རྒྱང་རིང་བར་གནས། དགོན་འདི་ལ་སྔར་གྱང་རིང་དགོན་དུའང་འབོད། ཡོངས་གྲགས་སུ་མཚོ་སྔོན་ཞིང་ཆེན་མཚོ་ཤར་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་བླ་མ་ཐང་རིང་རྒྱལ་བའི་བུ་དགོན་དུ་བཞེད། རྒྱལ་དབང་བསོད་ནམས་རྒྱ་མཚོའི་ཐུགས་བཀོད་ལྟར་ཐང་རིང་རྒྱལ་བ་སྐུ་ཕྲེང་དང་པོ་བླ་མ་བསམ་བློ་དགེ་འདུན་རིན་ཆེན་གྱིས་ཕྱག་བཏབ། ཕྱིས་སུ་ཐང་རིང་རྒྱལ་བ་སྐུ་ཕྲེང་རིམ་བྱོན་གྱིས་བསྐྱངས་ཤིང་། ད་ལྟ་ཙོང་ཁའི་དཔའ་ལུང་དུ་སྐུ་འཁྲུངས་པའི་ཐང་རིང་རྒྱལ་བ་སྐུ་ཕྲེང་བཅུ་པ་ངག་དབང་དཔལ་ལྡན་ཁྲི་འདོན་མཛད་ཡོད། སྔར་གཡང་ཁྱུང་དགོན་པའི་ལྷ་སྡེ་དང་མཆོད་གཞིས་ནི་“མཛུབ་ལུང་དོང་ཆུ་དང་། གཡང་མཚོ་སྟེགས་སྲིབ་ཆེན་པོ། རྡོ་འབུམ་སྐེད། དཀར་ཆུ་ལུང་བ[པ]། རྡོ་ཐང་། ཡང་སྐྱེད་དར་གོང་མ་དང་བཅས་པའི་ཡུལ་གྲུ་སོགས་ཀྱི་ཁྱུང་ཚ། རྒྱལ་སྲས། ཐོགས་པ། ཨམ་ཐོ། ཤར་མ་ཚོ་བ་[པ་]ལྔ་”[39]སོགས་ཡོད་ཅིང་། ད་ལྟ་ཡང་བོད་ཀྱི་དམངས་སྲོལ་དང་ཆོ་ག །སྐད་དང་ཡི་གེ་མ་ཉམས་པར་གནས་པ་ནི་གཡང་ཁྱུང་དགོན་པའི་ཡུལ་སྡེ་རྣམས་ཡིན།

མཐའ་དཔྱོད། 

བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་ཡུལ་ཁམས་དང་རིག་གནས་སྐོར་གྱི་བརྟག་དཔྱད་འདི་བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་གྱི་སྐུ་རིང་ལ་ཐུ་བྷོད་ཀྱི་དམག་གིས་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་སྒོམ་གྲྭ་བཅོམ་པའི་ལོ་རྒྱུས་གཞུང་རུས་སུ་བཟུང་ནས་བརྗོད་ཡོད་ཀྱང་། བསམ་གཞིག་གི་དོགས་གནད་ཅིག་གི་མཐིལ་དོན་དཔྱད་རྩོམ་འདི་འབྲི་བའི་འགོ་མཇུག་བར་གསུམ་དུ་ཡང་གསལ་པོ་ཞིག་རྟོགས་ཐུབ་མ་སོང་། འདིར་མཇུག་མཐའི་མཐའ་དཔྱོད་དུ་དྲངས་ནས་ཅུང་ཙམ་གླེངས་ན། རྒྱའི་ཡིག་ཚང་དུ་ཀན་ཅུའི་ཡུ་གུར་རིགས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་གསལ་པོར་འཁོད་འདུག་སྟེ། ཐུ་བྷོད་ཡར་སྔོན་ལ་ཏུ་རུ་ཀའི་རིགས་སུ་གཏོགས་ཤིང་བྱེ་མའི་བྱང་རྒྱུད་དུ་གཞིས་ཆགས་ཡོད། ཐུ་བྷོད་སྐབས་ལ་ནད་ཡམས་དང་མུ་གེ །འཐབ་འཁྲུག་སོགས་ཀྱི་དབང་གིས་སྟོབས་ཤུགས་ཉམས་དམས་སུ་ཕྱིན་འགོ་ཚུགས། 840ལོར་“黠嘎斯”ཞེས་འབོད་པའི་གནའ་བོའི་མི་རིགས་འདིས་ཡུ་གུར་གྱི་ཡུལ་བཅོམ། རྒྱལ་པོ་བསད། མཁར་བརླགས། འབངས་ཁ་ཐོར་དུ་ཕྱིན་པ་སྐོར་ཞིག་རྨ་ནུབ་དོག་ལམ་དུ་སླེབས་ཤིང་། དེ་ལས་ཆེས་སྟོབས་ཆེ་བ་ནི་ཀན་ཅུ་ཡུལ་གྱི་ཡུ་གུར་གྱི་སྐོར་ཡིན། 1028ལོར་མི་ཉག་གིས་མངའ་ཁོངས་སུ་བསྡུས། སྲིད་དབང་ལོ་ངོ་བརྒྱ་དང་བརྒྱད་བཅུ་ལྷག་ལ་བཟུང་བ་གསལ། འདིར་གསལ་བཤད་བྱེད་དགོས་པ་ཞིག་ལ། ཐུ་བྷོད་ཀྱིས་781ལོར་རྨ་ནུབ་དོག་ལམ་གྱི་ཀན་ཅུ་ས་ཆ་བཟུང་ནས་དམག་དང་སྲིད་ཀྱི་སྒིག་གཞི་འཐུས་ཚང་བསྒྲིགས། 851ལོར། ཤ་ཇུའི་ཡུལ་དུ་འོས་ལངས་བྱས་ནས་སྟོབས་ཤུགས་ཉམས། ཕལ་ཆེར་ལོ་ངོ་བདུན་ཅུ་ལྷག་ལ་ཡུལ་དེ་མངའ་ཁོངས་སུ་བསྡུས་པར་གྲགས། དེ་ལྟར་ཡིན་ཚེ་བཙན་པོ་ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་གྱིས་དམག་དཔོན་ལྷ་བཟང་ཀླུ་དཔལ་མངགས་ནས་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་སྒོམ་གྲྭ་བཅོམ་སྟེ་པེ་ཧར་རྒྱལ་པོ་བསམ་ཡས་ལྷ་ཁང་དུ་གདན་དྲངས་པ་ལ་དུས་ཚོད་ཀྱི་ཆ་ནས་ནང་འགལ་ཞིག་འདུག་སྟེ། རྒྱའི་ཡིག་ཚང་ལྟར་ན། ཁྲི་སྲོང་ལྡེ་བཙན་གྱི་སྐབས་སུ་ཡུ་གུར་རིགས་ཀན་ཅུ་ཡུལ་དུ་སླེབས་མེད་ཕྱིན། སྒོམ་གྲྭ་བཅོམ་པའི་དུས་ཚོད་ལ་འཁྲུལ་བ་མེད་པ་ཐག་ཆོད་ཡིན་ཚེ། རྒྱའི་ཡིག་ཚང་དུ་ཐོ་བཀོད་པར་འཁྲུལ་བ་བྱུང་བ་ཡིན་ཡང་སྲིད། ཡང་ན་བྷ་ཏ་ཧོར་དང་ཡུ་གུར་གཉིས་གཅིག་ཏུ་བཞེད་པ་འཁྲུལ་བ་ཡིན་ཡང་སྲིད། དུས་ཚོད་ཐད་ཀྱི་དོགས་གནད་འདི་ལོ་རྒྱུས་ཐད་ཀྱི་གནད་དོན་གལ་ཆེན་ཞིག་ཏུ་གཏོགས་ཕྱིན། ལོ་རྒྱུས་ཆེད་མཁས་པ་རྣམས་ཀྱིས་ཤ་གསེད་རུས་གསེད་དགོས་པ་ཞིག་འདུག །འདིར་སོ་ཕག་འཕངས་ནས་གཡང་ཊི་འདྲེན་པའི་ཕྱིར་དུ་ཆེད་དུ་མཇུག་མཐའི་མཐའ་དཔྱོད་དུ་བཀོད་པའོ། །

[1]བོད་ཀྱི་ཡིག་ཆ་སྔ་མ་དག་ཏུ་བོད་བཙན་པོས་དམག་གིས་བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་སྒོམ་གྲྭ་བཅོམ་པའི་ཚུལ་མང་དུ་བཀོད་ཡོད་དེ། དཔེར་ན།《པདྨ་བཀའ་ཐང་》དུ་“བྷ་ཏ་ཧོར་གྱི་སྒོམ་གྲ་བཅོམ་པ་ན༔ པེ་ཧར་ཀ་ཅུའི་ཕྱི་ལ་འབྲངས་ནས་འོང༔”(གཏེར་ཆེན་ཨུ་རྒྱན་གླིང་པས་གཏེར་ནས་བཏོན་པ།《བཀའ་ཐང་སྡེ་ལྔ།》སི་ཁྲོན་དུས་དེབ་ཚོགས་པ། སི་ཁྲོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐུན་ཁང་། 2015ལོ། ཤོག་ངོས་316-317)ཞེས་བཀོད་ཡོད་པ་ལྟ་བུ།

[2]才华多旦：《<郭隆寺志>译注及郭隆区域文化研究》，北京：中国藏学出版社，2023年，第235页。

[3]ཀན་ཅུ་ནི་རྨ་ནུབ་དོག་ལམ་གྱི་གནའ་བོའི་ས་མིང་རྙིང་པ་ཞིག་ཡིན། འདི་ལ་ཀན་ཅུ་དང་ཀན་གྲུའུ་ཞེས་པའི་འབྲི་སྲོལ་ཡང་མཆིས། ད་ལྟའི་སྲིད་འཛིན་ཁྱབ་ཁོངས་ཀྱི་ཆ་ནས་བཤད་ན། ཀན་སུའུ་ཞིང་ཆེན་ཀྲང་ཡེ་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་ཀན་ཀྲོའུ་ཁུལ་(甘肃省张掖市甘州区)ཆགས་པའི་གནས་སུ་གཏོགས།《མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང་》ལས་ས་སྐྱ་པཎ་ཆེན་དང་རྒྱལ་བ་བསོད་ནམས་རྒྱ་མཚོ་སོགས་ཀན་ཅུ་ཡུལ་དུ་ཕྱག་ཕེབས་པའི་ལོ་རྒྱུས་མཐོང་ཐུབ།

[4]甘肃省民族事务委员会、甘肃省民族研究所编：《甘肃少数民族》，兰州：甘肃人民出版社，1989年，第188页。

[5][8]སུམ་པ་ཡེ་ཤེས་དཔལ་འབྱོར་གྱིས་མཛད། དཀོན་མཆོག་ཚེ་བརྟན་གྱིས་ཞུ་དག་བྱས།《ཆོས་འབྱུང་དཔག་བསམ་ལོན་བཟང་།》ལན་ཀྲོའུ། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1992ལོ། ཤོག་ངོས་1014；690

[6]ཆུ་ནག་ཟམ་ཁའི་རྡོ་རིང་ལ་རྒྱ་སྐད་དུ་“黑水桥碑”ཞེས་འབོད་ཅིང་། དེའི་ནང་དོན་ནི་མི་ཉག་རྒྱལ་པོས་ལྷ་ཀླུ་གཉན་གསུམ་ལ་མཆོད་འབུལ་བྱས་པའི་སྐོར་ཡིན། རྡོ་རིང་འདི་ད་ལྟ་ཀན་ཅུ་རྟེན་མཛོད་ཁང་དུ་ཉར་ཡོད། བོད་རིག་པའི་མཁས་པ་སྐུ་ཞབས་ཝང་ཡའོ་(王尧)ཡི་《མི་ཉག་གི་ཆུ་ནག་ཟམ་ཁའི་རྡོ་རིང་ལ་དཔྱད་པ་》(王尧：《西夏黑水桥碑考补》，《中央民族学院学报》1978年第1期，第51-63页。)ཞེས་པ་བོད་རིག་པའི་རིག་གཞུང་སྡེ་ཁག་ཏུ་གྲགས་ཆེ།

[7]《པདྨ་བཀའ་ཐང་》དང་།《ཆོས་སྡེ་ཆེན་པོ་དགོན་ལུང་བྱམས་པ་གླིང་གི་དཀར་ཆག །》《མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང་》སོགས་ཆོས་འབྱུང་དང་ལོ་རྒྱུས་བསྟན་བཅོས་ཕལ་ཆེ་བར་“བྷ་ཏ་ཧོར་”ཞེས་པའི་འབྲི་ལུགས་གཞིར་བཟུང་ཡོད་པར་མ་ཟད། ཐ་ན་བསང་མཆོད་དང་དཀོར་སྲུང་སྐོར་གྱི་ཡིག་ཆར་ཡང་“བྷ་ཏ་ཧོར་”ཞེས་འཁོད་ཡོད།

[9]ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མ།《ཆོས་སྡེ་ཆེན་པོ་དགོན་ལུང་བྱམས་པ་གླིང་གི་དཀར་ཆག །》ཟི་ལིང་། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1988ལོ། ཤོག་ངོས་107

[10][11]甘肃省民族事务委员会、甘肃省民族研究所编：《甘肃少数民族》，兰州：甘肃人民出版社，1989年，第190页；第190页。

[12][13]才华多旦：《<郭隆寺志>译注及郭隆区域文化研究》，北京：中国藏学出版社，2023年，第235页；第235页。

[14][17]ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མ།《ཆོས་སྡེ་ཆེན་པོ་དགོན་ལུང་བྱམས་པ་གླིང་གི་དཀར་ཆག །》ཟི་ལིང་། མཚོ་སྔོན་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1988ལོ། ཤོག་ངོས་107；107

[15][18]སུམ་པ་ཡེ་ཤེས་དཔལ་འབྱོར་གྱིས་མཛད། དཀོན་མཆོག་ཚེ་བརྟན་གྱིས་ཞུ་དག་བྱས།《ཆོས་འབྱུང་དཔག་བསམ་ལོན་བཟང་།》ལན་ཀྲོའུ།ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1992ལོ། ཤོག་ངོས་1014；690

[16]ཐུའུ་བཀྭན་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མའི་《ཆོས་སྡེ་ཆེན་པོ་དགོན་ལུང་བྱམས་པ་གླིང་གི་དཀར་ཆག་》ཏུ་འཁོད་པ་ལྟར་ན། བདེ་རྒུ་མཁྱེན་རབ་ངག་དབང་ལེགས་བཤད་རྒྱ་མཚོ་ནི་ཤར་ཡུ་གུར་ཡུལ་དུ་སྐུ་འཁྲུངས་ཤིང་། དགུང་ལོ་བརྒྱད་པར་དགོན་ལུང་བྱམས་པ་གླིང་དུ་ཁྲི་སར་འཁོད། ཐུའུ་བཀྭན་ལས་རབ་ཏུ་བྱུང་ཞིང་ཆུ་བཟང་རིན་པོ་ཆེ་ལས་བསྙེན་རོགས་མཛད། དགོན་ལུང་བྱམས་པ་གླིང་གི་མཁན་རབས་སུམ་ཅུ་སོ་གཉིས་པར་བཞུགས། སྔ་ཕྱིར་མདོ་སྨད་ཀྱི་སྟོང་འཁོར་དགོན་དང་འདུལ་བ་དགོན། མཱ་ཐིས་དགོན། མཆོད་རྟེན་ཐང་དགོན་སོགས་ཀྱི་བླ་མ་མཛད་མྱོང་།

[19]སུམ་པ་ཡེ་ཤེས་དཔལ་འབྱོར།《པཎྜི་ཏ་སུམ་པ་ཡེ་ཤེས་དཔལ་འབྱོར་མཆོག་གི་སྤོད་ཚུལ་བརྗོད་པ་སྒ་འཛིན་བཅུད་ལེན་ཞེས་བྱ་བ་བཞུགས་སོ། །》པེ་ཅིན། ཀྲུང་གོའི་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2001ལོ། ཤོག་ངོས་281

[20]བྲག་དགོན་པ་དཀོན་མཆོག་བསྟན་པ་རབ་རྒྱས་ཀྱིས་བརྩམས། སྨོན་ལམ་རྒྱ་མཚོས་ཞུ་དག་བྱས། 《མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང་།》ལན་ཀྲོའུ། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1982ལོ། ཤོག་ངོས་149

[21]མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན་རྒྱལ་མཚན་གྱིས་བརྩམས། བདེ་ཁང་བསོད་ནམས་ཆོས་རྒྱལ་གྱིས་དབྱིན་ཡིག་ནས་བོད་ཡིག་ཏུ་བསྒྱུར།《མདའ་དང་འཕང་། - བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དང་། གཏམ་རྒྱུད། ཆོས་ལུགས་ཆོ་ག་དང་དད་མོས་ལ་དཔྱད་པ།》(སྨད་ཆ།) པེ་ཅིན། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010ལོ། ཤོག་ངོས་225

[22]སྐྱོགས་སྟོན་རིན་ཆེན་བཀྲ་ཤིས།《བོད་ཀྱི་སྐད་ལས་གསར་རྙིང་གི་བརྡའི་ཁྱད་པར་སྟོན་པ་ལེགས་པར་བཤད་པ་ལི་ཤིའི་གུར་ཁང་།》 པེ་ཅིན། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2000ལོ། ཤོག་ངོས་21

[23]དབའ་གསལ་སང་།《དབའ་བཞེད།》ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2010ལོ། ཤོག་ངོས་2

[24]ངག་དབང་སྐལ་ལྡན་རྒྱ་མཚོ།《ཤེལ་དཀར་ཆོས་འབྱུང་དང་བླ་མ་རོག་གི་བན་དེ་ཤེས་རབ་འོད་ཀྱིས་མཛད་པའི་གྲུབ་མཐའི་ཆོས་འབྱུང་།》ལྷ་ས། བོད་ལྗོངས་བོད་ཡིག་དཔེ་རྙིང་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2012ལོ། ཤོག་ངོས་4

[25]བྲག་དགོན་པ་དཀོན་མཆོག་བསྟན་པ་རབ་རྒྱས་ཀྱིས་བརྩམས། སྨོན་ལམ་རྒྱ་མཚོས་ཞུ་དག་བྱས།《མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང་།》ལན་ཀྲོའུ། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1982ལོ། ཤོག་ངོས་149

[26]གུང་ཐང་བསྟན་པའི་སྒོན་མེ་ཡིས་མཛད། གཉའ་གོང་དཀོན་མཆོག་ཚེ་བརྟན་གྱིས་ཞུ་དག་བྱས།《ཐུའུ་བཀྭན་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མའི་རྟོགས་བརྗོད་པདྨ་དཀར་པོ།》(སྟོད་ཆ།) ལན་ཀྲོའུ། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1992ལོ། ཤོག་ངོས་349

[27]བྲག་དགོན་པ་དཀོན་མཆོག་བསྟན་པ་རབ་རྒྱས་ཀྱིས་བརྩམས། སྨོན་ལམ་རྒྱ་མཚོས་ཞུ་དག་བྱས།《མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང་།》ལན་ཀྲོའུ། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1982ལོ། ཤོག་ངོས་149

[28]དོར་ཞི་གདོང་དྲུག་སྙེམས་བློ།《མུན་འཇོམས་ནོར་བུའི་ཕྲེང་བ།》པེ་ཅིན། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1996ལོ། ཤོག་ངོས་2

[29]བྲག་དགོན་པ་དཀོན་མཆོག་བསྟན་པ་རབ་རྒྱས་ཀྱིས་བརྩམས། སྨོན་ལམ་རྒྱ་མཚོས་ཞུ་དག་བྱས།《མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང་།》ལན་ཀྲོའུ། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1982ལོ། ཤོག་ངོས་76

[30]《དབྱིངས་ཁྱུང་བོད་རིགས་ཞང་གི་ལོ་རྒྱུས་》ནི་ས་གནས་ཞང་སྲིད་གཞུང་གིས་རྩོམ་འབྲི་དག་སྒིག་བྱས་པའི་ནང་ཁུལ་གྱི་དེབ་ཅིག་ཡིན། དེ་ལ་རྒྱ་ཡིག་གིས་ 《泱翔藏族乡志》 ཞེས་འཁོད་འདུག །དེབ་འདིའི་ནང་དུ་གཡང་ཁྱུང་ལ་དབྱིངས་ཁྱུང་ཞེས་བྲིས་འདུག་པ་ནི་འབྲི་ལུགས་གསར་པ་ཡིན་མིན་དང་། ཡང་ན་འཁྲུལ་བར་བྲིས་པ་ཡིན་མིན་ལ་ད་དུང་དཔྱད་འོས།

[31]རྡོར་ཕྲུག་དང་མགོན་པོ་དབང་རྒྱལ། སྐལ་བཟང་དོན་གྲུབ། ཆོས་འཛིན།《ཀྲུང་གོའི་བོད་བརྒྱུད་ནང་དགོན་དཀར་ཆག་ལས་ཀན་སུའུ་གླེགས་བམ།》ལན་ཀྲོའུ། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2009ལོ། ཤོག་ངོས་693

[32]ཡོངས་འཛིན་དྲ་བ། མཱ་ཐིས་དགོན། [EB/OL].(2023-9-19)(https://baike.yongzin.com/word/)

[33]才华多旦：《<郭隆寺志>译注及郭隆区域文化研究》，北京：中国藏学出版社，2023年，第236页。

[34]བྲག་དགོན་པ་དཀོན་མཆོག་བསྟན་པ་རབ་རྒྱས་ཀྱིས་བརྩམས། སྨོན་ལམ་རྒྱ་མཚོས་ཞུ་དག་བྱས།《མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང་།》ལན་ཀྲོའུ། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1987ལོ། ཤོག་ངོས་148

[35][36]བྲག་དགོན་པ་དཀོན་མཆོག་བསྟན་པ་རབ་རྒྱས་ཀྱིས་བརྩམས། སྨོན་ལམ་རྒྱ་མཚོས་ཞུ་དག་བྱས།《མདོ་སྨད་ཆོས་འབྱུང་།》ལན་ཀྲོའུ། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 1987ལོ། ཤོག་ངོས་149；149

[37]རྡོར་ཕྲུག་དང་མགོན་པོ་དབང་རྒྱལ། སྐལ་བཟང་དོན་གྲུབ། ཆོས་འཛིན།《ཀྲུང་གོའི་བོད་བརྒྱུད་ནང་དགོན་དཀར་ཆག་ལས་ཀན་སུའུ་གླེགས་བམ།》ལན་ཀྲོའུ། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2009ལོ། ཤོག་ངོས་694

[38][39]རྡོར་ཕྲུག་དང་མགོན་པོ་དབང་རྒྱལ། སྐལ་བཟང་དོན་གྲུབ། ཆོས་འཛིན།《ཀྲུང་གོའི་བོད་བརྒྱུད་ནང་དགོན་དཀར་ཆག་ལས་ཀན་སུའུ་གླེགས་བམ།》ལན་ཀྲོའུ། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་། 2009ལོ། ཤོག་ངོས་697；701

巴达霍尔地区的人类学考察

才华多旦

摘要：巴达霍尔是河西走廊中部的一处古老地名，常见于藏文历史文献及口述资料中。文章首先从田野调查与访谈视角出发，对巴达霍尔地区丰富的历史文化遗迹进行了考察，主要包括巴达霍尔的贡木扎遗址、白霍尔王神山以及巴达霍尔村庄等历史文化遗迹。通过对这些遗迹的考察与分析，揭示出不同历史时期藏传佛教在河西走廊的独特呈现，既融合了本土特色与外来文化元素，又体现出文化交流的历史印记。同时，对拉琼、东纳和洋琼等祁连山北麓地区的藏族远古部落进行实地考察，并依据汉藏历史文献和地方史料，考证了魏晋时期先后兴建的藏传佛教古寺-马蹄寺、祁丰文殊寺和泱翔寺的演变历史与现状。这些藏传佛教古寺庙不仅是宗教信仰的物质载体，更是了解当时历史、社会、文化以及生活世界的重要窗口。总之，通过对巴达霍尔地区历史文化遗迹的全面考察，展现了该地区悠久的宗教历史和丰富的文化内涵，为宗教文化、地方历史研究以及文化遗产保护等领域提供了重要的参考资料。

关键词：巴达霍尔；贡木扎遗迹；藏族远古部落；藏传佛教古寺